ZADRIMA MONUMENT I TRADITAVE DHE I KULTURËS

Tom Gjokhilaj

Në vend të hyrjes

Zadrima është një oqean i tërë i traditave dhe i kulturës dhe për ta përshkuar atë fund e majë duhet një transoqeanik i fuqishëm e në të një timonier i sprovuar dhe i sigurtë. E di mjaft mirë se nuk jam timonier aq i zoti për ta përshkuar këtë oqean e aq më tepër nuk e zotëroj atë transoqeanik të duhur, por po ia nis lundrimit me një varkë të vogël me vela dhe me një busull të thjeshtë: zemrën time dhe dashurinë e pafund për këtë oqean të pamatë traditash e kulture. Në ndihmë do të thërras erërat dhe flladin e vendlindjes sime, që do t’i fryjë velat e kësaj varke dhe shpresoj se do të mund ta lundroj sadopak këtë oqean të mrekullueshëm vlerash të pamohueshme. Sigurisht, nuk do të nisem i vetëm në këtë lundrim, pasi gjatë rrugës sime do të thërras në ndihmë si ekuipazh mjaft djem e vajza, bij e bija të Zadrimës që në forma nga më të ndryshmet po ia shpalosin vlerat asaj mjaft bukur dhe me shumë dashuri. Pa ndihmën e tyre, jam i sigurtë se nuk do të mund të vozis për shumë lega, për aq sa do të dëshiroja të vozis në fakt. Jam i bindur se përsëri, prap do të mos mund ta eksploroj të plotë dhe ta shpalos deri në detaje, por do të përpiqem të paraqes ato vlera që e karakterizojnë këtë vend traditash të shkelqyera dhe të papërsëritshme.

Jam i sigurtë edhe për një gjë që edhe kur të mendoj se i kam arritur deri në fund këtij udhëtimi e të mendoj, gjithashtu, se i kam eksploruar të gjithë ishujt e të gjithë limanet e këtij oqeani, përsëri do të kujtohem për ndonjë ishull apo liman që nuk e kam shkelur dhe eksploruar sa duhet e do të kem dëshirën e madhe për t’u rikthyer edhe një herë tjetër atje për ta vizituar më mirë. Vetë sirenat do të më thërrasin e unë s’kam se si t’u rezistoj zërave të tyre e do të rend atje përsëri me plot vullnet e forcë për t’i parë më mirë ato ishuj plot kolorit. Në kompiutërin tim të trurit e kam përcaktuar rrugën që do të ndjek dhe limanet ku do të zbarkoj, por jam i bindur se do të më duhet që gjatë udhëtimit tim shpesh ta rishikoj e ta rindërtoj programin tim me të madhen dëshirë që të plotësoj sa më shumë panoramën mahnitëse që do të sodis aty për ta gdhendur e skalitur sa më shumë e sa më bukur.

Qëllimi im, ashtu siç e kam shpalosur që në titull, nuk është të paraqes historinë e Zadrimës dhe as të flas për përbërjen e popullsisë së saj në mënyrë statistikore e duke e treguar fshat për fshat, por të flas në mënyrë të përgjithshme dhe konkretisht për ato vlera të mrekullueshme që janë shpalosur dhe shpalosen në drejtim të traditave dhe të kulturës popullore. Është me vend ta njohim vetvetën; kush jemi e nga vijmë, cilat kanë qenë traditat dhe zakonet tona dhe si po i ruajmë e shpalosim vlerat tona të mira të trashëguara brez pas brezi e si po i çojmë më përpara në ditët e sotme. Sigurisht, aq sa duhet për të ilustruar traditat dhe kulturën zadrimore, nuk mund të mos e atakoj historinë dhe ta shpalos shpirtin e zadrimorit në të gjitha kohërat, por jo si qëllim imediat të këtij shkrimi. Janë disa arsye që ma diktojnë të mos shpalos historinë e krejt Zadrimës dhe mbi të gjitha e më kryesorja se e kanë bërë të tjerë para meje. E dyta është se, sado të përpiqem unë, nuk do të arrija ta paraqes të plotë dhe me imtësi atë histori mjaft të pasur e me plot lavdi të saj. E treta se nuk i kam mundësitë dhe aftësitë e duhura, pasi mbi të gjitha unë nuk jam historian si dhe nuk zotëroj dokumentacion të bollshëm e të nevojshëm për këtë gjë. Unë këtu do të përpiqem që të përshkruaj dhe ilustroj ato vlera të mrekullueshme që t’i kujtojmë sot e të mos i harrojmë nesër, t’i kujtojmë për vete dhe t’ua lëmë si trashëgimi brezave të ardhshëm. Dëshiroj, shpresoj dhe uroj fort të kem mirëkuptimin e çdo lexuesi pa krijuar ndonjë keqkuptim të padëshiruar! Ju uroj, gjithashtu, ta shijoni sa më shumë leximin e këtij shkrimi mjaft modest!

Zadrima si pozicion gjeografik shtrihet në zonën veriperendimore të Shqipërisë dhe më saktë në fushën që shtrihet që nga poshtë Kodrave të Tepes, të cilat kufizojnë qytetin e Shkodrës dhe deri në kodrat e Kalasë së Lezhës vend i quajtur Grykëzezë. Kjo është shtrirja Veri-Jug, ndërsa shtrirja Lindje-Perëndim i takon të jetë e gjithë pjesa që shtrihet që nga bregu i lumit Drin në perëndim dhe deri në malet që e qarkojnë atë duke filluar me Velën e Kallmetit, Mali i Kreshtës deri në Hajmel, malet që pasojnë përtej lumit Gjadër deri në grykëdaljen e lumit Drin në Qafalaç, me Malin e Shmarkut dhe vazhdon me kodrat e Sheldisë e deri në Vukatanë, Rrenc, Gajtan, Rragam e Mazrrek. Kjo është shtrirja gjeografike e zonës tradicionale e kulturore zadrimore duke marrë si kufi natyror lumin Drin nga e ka marrë edhe emrin Zadrimë, por në fakt, zona kulturore dhe tradicionale duhej të ishte e gjithë fusha që shtrihet midis dy qyteteve kryesore veriore Shkodër e Lezhë.

Them zona kulturore dhe tradicionale, pasi, po t’i analizojmë të dy zonat e ndara nga lumi Drin, pothuajse i kanë traditat dhe zakonet e njëjta si në veshje, si në rite, po ashtu edhe në anën gjuhësore që i përket shkodranishtes tradicionale. Me gjithë ngjashmëritë, përsëri mes dy zonave ka dallueshmëri të vogla sidomos në veshjen e grave siç do ta shohim e analizojmë më poshtë.

Me që jemi tek emri dhe shtrirja gjeografike dua të shtoj këtu se janë hedhur versione të ndryshme në lidhje me emrin Zadrimë dhe varianti më i ngulitur ka qenë ai që dikush e quan edhe sllavizim të emrit të lashtë Përtej Drinë në Za Drinë, por unë mendoj se emri Zadrimë duhet të ketë ekzistuar qysh në Iliri dhe nuk është pritur t’i vihet emri nga sllavët e pastaj ta gëzojnë shqiptarët deri në ditët e sotme atë emër që ia vendosën pushtuesit. Kështu mund të kishte ndryshime emrash për të gjithë territorin me fshatra dhe qytete që e popullojnë apo e qarkojnë këtë zonë, por shumica e emrave janë nga fjalë autoktone shqiptare, megjithse aty-këtu ka edhe sllavizime siç është emri Velipojë, Dragushë a ndonjë tjetër. Emrat Shkodër dhe Lezhë, dy qytete kufizuese të Zadrimës, njëri nga veriu e tjetri nga jugu kanë prejardhje nga fjalë shqipe autoktone. Shkodra e njohur nga lashtësia me emrin Skutari vjen nga fjala shqipe skutë dhe kjo vërtetohet më së miri nga pozicioni gjeografik i këtij qyteti që është ngulitur në një skutë kodrash e malesh duke filluar që nga Kodrat e Tepës e duke vazhduar me kodrat e malet që e qarkojnë nga lindja dhe nga perëndimi me malin e Taraboshit. Kjo është mjaft domethënëse e mendoj se nuk do shumë komente, pavarsisht se më vonë emrin Shkodër njerëzit e quajnë se ka prejardhje nga fjala Shenjtja Kodër ose ndryshe Shënkodër (Shkodër). Megjithëse ky emër përputhet plotësisht me fjalëformimin shqip, përsëri për mua bindës qëndron emri i lashtë Skutari. Po kështu edhe qyteti tjetër kufizues Lezha si emër i tij i vjetër ka qenë Lissus (Lis) dhe nuk besoj se do ndonjë koment apo shpjegim tjetër të veçantë që të dy këta emra me kalimin e kohës janë ndryshuar e kanë marrë atë formë përfundimtare që sot kanë. Kujto këtu se edhe Lezha jo shumë herët ka qenë quajtur me emrin Lesh.

Përsa i përket emrit Zadrimë unë mendoj se nuk e kemi të trashëguar atë nga sllavët, por nga ilirët, paraardhësit tanë dhe vjen totalisht nga fjalët shqipo-ilire zall dhe Drin apo Drimë, ku i dihet, në lashtësi kështu është quajtur Drimë dhe jo Drin. Dihet, ose më mirë të themi mendohet se e gjithë fusha e Zadrimës ka qenë një gji deti në lashtësi, por me kalimin e kohës, prurjet aluvionale të lumenjve Kir, Drin dhe Gjadër kanë bërë që kjo pjesë e detit të dikurshëm të mbushet dhe deti të tërhiqet. Po të gërmohet në thellësi të tokës sidomos duke filluar nga rrëza e maleve, por edhe në disa vende në thellësi të fushës, pas disa shtresave dheu ndeshet në zallishta gurësh e kjo flet qartë se çfarë ka qenë dikur kjo fushë dhe si është transformuar dhjetëra shekuj më parë. Me prurjet e lumenjve përgjatë shekujve dhe epokave deti u mbush, u tkurr dhe u formua dalëngadalë fusha duke mbetur veç shtretërit e lumenjve, fillimisht mjaft të gjërë e pastaj erdhën duke u tkurrur së tepërmi për të mbetur vetëm kaq sa janë sot. Madje, mund të them pa frikë se po të mos ishte vënë dorë e po të mos vihet dorë herëpashere për t’i thelluar e zgjeruar ato shtretër ekzistues, mund të kishin përfunduar sot në përroska fare të vogla dhe të parëndësishme. Kjo gjë është lehtësisht e dukshme në ato pjesë të shtretërve ku nuk është vënë dorë në thellim e zgjerim, si për lumin Drin(shtrati i vjetër), ashtu edhe për lumin Gjadër si edhe për kanalet e mëdha kulluese që përshkojnë Zadrimën në disa zona të saj.

Për ta mbështetur tezën e parashtruar më sipër se Zadrima ka qenë një gji deti, po sjell si shembull një toponim tipik që flet pikërisht për këtë gjë. Emri i njërit prej fshatrave më të mëdhenj të Zadrimës quhet Kallmet që vjen nga bashkimi i një emri dhe i një foljeje të gjuhës shqipe, por edhe një parafjale para tyre dhe pikërisht grupi i fjalëve: Në kallm mbet e që sot ka marrë formën përfundimtare Kallmet. Kjo ka ndodhur në hershmëri kur ajo zonë dikur ishte një kallamishtë kënete që zadrimorët e quajnë thjeshtë kallm. Kur migratorët e parë vinin aty për të hapur toka të reja duke djegur apo shkulur kallmin, krijuan kushte të reja më të favorshme jetese, qëndruan aty dhe njerëzit e familjes që ende jetonin në zonat e tyre të mëparshme u thoshin shokëve e miqve për ta: Në kallm met, prandaj mbeti emri ashtu. Po kështu, pak më tej, më në afërsi të Lezhës është edhe fshati Rraboshtë që vjen nga fjalia Ra poshtë e më vonë mori formën Rraboshtë. Fusha pranë lumit Drin në afërsi të fshatit quhet Zalli i Rraboshtës. Tokat aty janë zallishta, prandaj edhe quhen kështu. Janë zallishta, se fusha aty është mbushur nga përrenjtë malorë që zbresin nga mali i Velës dhe nga ai i Kreshtës e njër prej tyre quhet edhe Luzhia e Kallmetit, një nga më të mëdhenjtë dhe më të rrëmbyeshmit në kohë shirash. Pra edhe përrenjtë malorë kanë ndikuar shumë në formimin e fushës së Zalldrimës.

Në disa zona malore rrafshinave të ulëta u thonë ndryshe edhe Zaje. “Kam ra në zall” ose “Po bie në zall”, “Këto janë zajet e mia”, “Ka qenë tuj punu në zajet e…” “Si i ke zajet këtë vit, a po kanë bereqet?” etj. emërtime si këto për ara e bashtina fushash të punueshme.

Në dy fotot e mësipërme janë dy fragmente të shkëputur nga “Lahuta e Malcisë” e Gjergj Fishtës ku fjala zall nënkupton vend të ulët e të rrafshtë. Më poshtë po paraqes edhe disa fragmente të tjera të shkëputura po aty:

                “Dy herë turku u kap në maje

                 Dy herë Shkjau e lshoi -nder zaje,

                 Tue shtrue shpatin me Harapë.”

                “…Por medet e treqind halle!

                  Per kto male e per kto zalle,

                  Per kto male e zalle t’ona’

                  Ku si heret, si n’e vona’

                  Pat ken majt kanuja e malit….,”

               “ …N’flakë e n’shkndija lkuqë rri shpati

                   Mnderet m’kamë me t’u ngri shtati!

                    Tremë baktija marrin malin,

                    Hikin gjindja marrin zallin…,”

                  “…Mori dardha dimënore,

                     Si t’shkoi moti kangë e valle

                     Kangë e valle e zanamare

                     Tash mas flutrash neper zalle…..”

                “….Njekshtu Shkjau—he atij i hupët fara!

                    U rras n’luftë nper mal e zall.

                    Porsi zjarm kur t’marre shpija….,”

                “….Leni sod, moj Shtozovallet,

                    Leni flutrat t’marrin zallet

                    Leni sutat t’ marrin malet….,”

                 “….Prap tash njethen gjeth e lule,

                    E me u de ka bora malit,

                    Me rrëmye kan prrojet zallit:….”

                 “….Po nuk lujte ti per s’gjalli.

                     Ushtue ka po bjeshka e zalli,

                    Kan shunglluem rrgallë e lerë…”

                 “….Kur ka behë n’at Kapë të Brojës

                     Se ç’piskatë ka ajo të madhe

                     Kan ushtue bjeshkë edhe male,

                      Kan shungllu fushë edhe zalle….”

Në disa zona malore rrafshinave të ulëta u thonë ndryshe edhe Zaje. “Kam ra në zall” ose “Po bie në zall“, “Këto janë zajet e mia”, “Ka qenë tuj punu në zajet e…” “Si i ke zajet këtë vit, a po kanë bereqet?” etj. emërtime si këto për ara e bashtina fushash të punueshme. Në zonat e Mirditës, aty ku lumenjtë e atyre zonave bien në rrafshina vendasit zonat e rrafshta ku ata lumenj rrjedhin i quajn zalle(zaje) si Zalli i Vomës, apo Zalli i Gjadrit ose edhe Zalli i Ndaraçit. Kështu ka qenë quajtur, mendoj unë, që në formim të saj fusha në të dy anët e Drinit Zall Drinë, apo Zall Drimë e më vonë ka rënë bashkëtingëllorja “ll” e ka mbetur fjala “Za” për zall dhe “Drimë” për Drin. Pra, unë mendoj se padrejtësisht ia atribuojmë sllavishtes emrin e Zadrimës kur duhet ta kërkojmë së pari nga gjuha jonë burimore, nga pellazgjishtja, pa thirrur aspak në ndihmë sllavishten për koinçidencën e afërsisë me parafjalën e saj “Za” që shqip do të thotë “Përtej“. A mos, vallë zadrimorët autokton që nga lashtësia pritën pushtuesit sllavë të vinin e t’ia vinin emrin krahinës së tyre, pasi vetë kishin rënë në hall të madh se nuk po vendosnin vetë e të binin në një mendje si ta quanin vendin e tyre? Në këtë përfundim unë nuk arrij nisur nga ndjenjat e mia nacionaliste, por nga një analizë e mirëfilltë shkencore gjuhësore, nga dukuria mbarkombëtare fjalëformuese e gjuhës sonë dhe kjo është mjaft e dukshme.

Sikojeni me kujdes këtë panoramë mahnitëse të lumit Drin dhe pastaj pamja flet më shumë se çdokush për atë çka parashtrova. Në shumë vende përgjatë shtratit dhe bregut të Drinit shihen zaje dhe ishuj të mëdhenj e të vegjël të formuar nga prurjet e vazhdueshme të këtij lumi në jo shumë kohë.

Po ta pranojmë se emri Zadrimë vjen nga sllavishtja Za Drin, duhet të pranojmë se edhe gjuha e zadrimorëve është serbo-kroatisht, por kjo dihet që nuk është e tillë. Po të ishte se sllavët arritën në aq kohë sa qëndruan aty si pushtues e ia ndërruan emrin, do të kërkojmë të dimë se si e quajtën romakët që Shkodrën e quajtën Skutari dhe Lezhën Lissus. Po turqit me afro 500 vitet e pushtimit e sundimit të tyre aty pse nuk e ndryshuan, apo kishin frikë se hynin në konflikt me sllavët?! Por gjithashtu, duhet të ngrejmë pikëpyetjen: Pse emrat e fshatrave të Zadrimës nuk ndryshuan dhe të sllavizoheshin. Ato ndoshta në kohën e sundimit pansllav mund të jenë quajtur ndryshe, por vendasit, ama, nuk i ndryshuan. Për këtë le të shohim shumë emërtime vendesh në Kosovë që janë vendosur në gjuhën sllave edhe forcërisht e kjo mund të ndodhte edhe në Zadrimë e gjetk ku ata e shtrinë sundimin e tyre në mesjetën e hershme. Popullsia, nga ana tjetër, duhej të detyrohej të fliste sllavisht, por kjo nuk ndodhi dhe ndikimi i sllavishtes tek popullsia vendase nuk ishte aq i dukshëm siç duket aq shumë ndikimi i turqishtes tek shqipja e sotme.

Një tjetër pyetje ma ngacmon trurin tim. Si ka mundësi që zadrimorët dhe krejt shqiptarët për vetën e tyre e pranuan emrin e sllavizuar Zadrimë, ndërsa vazhduan ta quanin vendin e banuar prej sllavëve me emrin shqiptar Mali i Zi, kur vetë banorët malazez të vendosur aty që në vërshimet sllave në Ballkan e pagëzuan me emrin e tyre sllav Cërnaja Gore? Si ka mundësi, gjithashtu, emrat më pranë vendbanimeve të tyre sllavët nuk i pagëzuan me emra sllavë, ashtu siç bënë me emrin e lartpërmendur e bie fjala Malësinë e Madhe, një pjesë të së cilës e kanë ende edhe sot nën qeverisjen e tyre shtetrore, ta pagëzonin me emrin bie fjala Velikaja Gore, ashtu siç pagëzuan në të vërtetë Velipojën e ndonjë tjetër vend që ende gëzon emërtim sllav? Zadrimorët e thërrasin Malin e Zi Mali i Zi dhe jo Cërnaja Gore siç i thërrasin malazezët dhe as Karadak siç e quante turku gjatë pushtimit të tij të Ballkanit e që shqiptarët e sidomos zadrimorët në atë kohë ashtu e quanin, Karadak, veçse në këngët e vjetra zadrimore të dasmave emërtohej Mali i zi “Prej Masasit t’Malit t’Zi/ vjen dylberi jeremi” dhe nuk thuhet as prej Karadakut e as Cernagores. Pse, pra, pikërisht zadrimorët u detyruan ta ndërronin emrin e tyre dhe të tjerët nuk pranuan t’i ndryshonin emërtimet e vendeve të tyre? Mos ndoshta se zadrimorët ishin popull i urtë dhe u imponohej lehtë, po pse pikërisht për emrin e vendit të tyre dhe jo të tjera emërtime që i përmenda më lart?

Duhet të kemi parasysh edhe një fakt tjetër; faktin që sllavët gjatë pushtimit të tyre në Zadrimë e gjetk lanë gjurmë në mjaft vende dhe në ato vende që lanë gjurmë, u krijuan emërtime të ndryshme, por me gjuhën vendase dhe jo sllave. Në Blinisht u ndërtua një urë mbi lumë me kontributin e një princeshe sllave dhe ajo u quajt nga vendasit “Ura e Shkinës”, apo ura tjetër mbi një përrua që për hir të vërtetës duhet ta pranojmë se është quajtur vazhdimisht me fjalën sllave lumë “Reka” u quajt “Ura e Rekës“. Gjithashtu, gjithandej ka emërtime si Kroni i shkjaut, Vorri i Shkjaut, Prroni i Shkjaut, etj. emërtime të tilla, por gjithnjë me fjalë burimore shqipe e jo me fjalë sllave. Serbin apo malazezin, zadrimorët e kanë quajtur “shkja”(shkyes), njësoj si kosovarët dhe mjaft zona të tjera shqiptare, sidomos në Veri të Shqipërisë. Pra si përfundim fjala Zadrimë është emërtim autokton iliro-shqiptr Zall Drinë. Në Dibër, por besoj se edhe në zona të tjera ka emërtime të tilla që kanë në themel emrin “zall” si Zalldardhë, por edhe nga Tirana Zallherr, Zallbastar(dh), etj. Kështu, besoj, është krijuar edhe emërtimi tjetër Zadejë(Zall Danje) diku në periferi të Zadrimës. Le të kujtojmë se aty afër qëndron një nga njësitë vendore më të përmendura të Zadrimës dhe pikërisht Vau i Dejës apo Vadeja dhe besoj se edhe kjo fjalë ka një prejardhje plotësisht burimore shqipe. Në gjuhën shqipe fjala va nënkupton një vend në brigjet e një lumi ku si zakonisht gjërësia e shtratit është pak më e madhe se në vende të tjera të shtratit të lumit e uji është më i cekët, por edhe ku të jepet mundësia ta kalosh me ndonjë trap apo mjet tjetër lundrimi. Nuk besoj se ndokush fjalën va e identifikon me ndonjë fjalë sllave siç bëjnë me fjalën Za(ll) duke e marrë si parafjalë e gjuhëve sllave. Ndokush që e mendon ashtu apriori se fjala va i takon ndonjë gjuhe tjetër(sigurisht, italishtja e ka si fjalë: va bene), unë i them me siguri se kjo është fjalë burimore e shqipes, ashtu siç është fjalë e shqipes edhe fjala vezë(vo, va, vë, ve) që në gegnisht shqiptohet fjala vezë. Kështu, në pjesën e shtrait të një lumi që merr një zgjerim dhe qetësi rrjedhje, në ngjashmërinë e një veze e kemi quajtur va ashtu sikurse një pjese të detit të futur në brendësi të tokës e quajmë gji deti e jo ndryshe.

Po ta pranojmë faktin se erdhën sllavët dhe ia vunë emrin Za Drimë(Zadrimë) na duhet të kërkojmë edhe një pse tjetër: Pse nuk u quajt prej tyre Zadrimë edhe Puka, Kukësi apo pjesë të Gjakovës e Dibrës me që edhe andej kalon Drini e duhej të kishte edhe pjesë “në këtë anë të Drinit” dhe “në atë anë të Drinit” apo “këtej Drinë” e “përtej Drinë”? Por edhe shumë pyetje të tjera si: Pse nuk e quajtën “Zareka” siç quajtën Velipojë(Velikaja Polje), por përdorën parafjalën sllave dhe emrin shqip? Mos ndoshta së pari ata pyetën se si quhej ai lumë që kalonte përmes atij vendi dhe si u bindën se quhej Drin ia vunë emrin edhe fushës Zadrimë? Po fushës matanë Bunës, mos vallë e pagëzuan me emrin Zabuna e ne nuk arritem ta mësojmë se na u duk shumë i zorshëm për ta mbajtur mend si emër? Jo, nuk e quajtën dhe nuk u quajt ashtu, se Buna nuk kishte krijuar zall për të vetmen arsye se është një lumë tërësisht fushor dhe me burim nga Liqeni i Shkodrës e s’kishte si të sillte zaje e gurë, madje ka qenë një lumë i qetë dhe i lundrueshëm që në hershmëri. Zona përgjatë brigjeve të saj, d.m.th. fusha në të dy anët e saj që nga Bahçalleku e deri në det është quajtur Zona e Bregut të Bunës, ashtu siç quhet edhe zona tjetër e grygderdhjes së lumit Mat, Bregu i Mates. Pra i qëndroj idesë e mendimit tim me bindje të plotë se emri Zadrimë vjenë vetëm nga pellazgjishtja e lashtë nga bashkimi i emrave Zall dhe Drin që në përngjitje si shumë fjalë të tjera iliro-pellazgjishte ka arritur në formën e sotme ZADRIMË e nuk duhet të kërkojmë një tjetër burim qoftë edhe për koinçidenca gjuhësore për parafjalë, parashtesa apo prapshtesa që kanë. Gjithashtu mendoj se i gjithë pellgu i lumit Drin duhet të quhet Zadrimë, jo vetëm për faktin se banorët në të dy anët e Drinit kanë të njëjtat gjuhë, zakone dhe tradita si dhe veshje që ka një përputhje të plotë, përjashto këtu dallimin në gjatësinë e përparsave (boçeve) që përdorin gratë në të dy zonat e ndara nga lumi, megjithëse, duke iu referuar një fotoje të vjetër të Marubit gratë e Bregut të Bunës i kanë veshjet identike dhe pa asnjë ndryshim me gratë zadrimore.

Në qoftë se kjo foto e vjetër i përket plotësisht vendit të poshtëshënuar në të, atëherë përfundimi del vetiu dhe është e qartë se as në veshje nuk ka pasur ndryshime. Dallimet e vogla të sotme mund të jenë thjeshtë stilizime të mëvonshme dhe kanë arritur në atë pak dallim gati të padukshëm. Shih foton tjetër më poshtë:

 kjo foto e vjetër është shkrepur tek kisha e Beltojës që i takon pjesës tjetër të Zadrimës. Shikoni veshjet e burrit dhe të gruas që janë identike me veshjet e burrave dhe të grave të asaj që mirëfilli quhet Zadrimë.

Edhe kjo foto është vjetër, por e punuar me fotoshop. Gruaja ka veshje zadrimore të zonës së Bushatit, por boçja nuk është edhe aq e shkurtër sa e përdorin në ditët e sotme. Veshja e burrit nuk ka asnjë lloj ndryshimi. Burri në dorë mban një dollamë nusesh zadrimore.

Popullsia në pjesën më të madhe të këtij territori është autoktone dhe e asimiluar në tradita dhe zakone të mirëfillta zadrimore në dallueshmëri të theksuar me zonat e tjera që e rrethojnë sidomos në veshje dhe rite të ndryshme siç janë ato të celebrimit të dasmave, apo ritet mortore si dhe zakonet e organizimit të gostive në lindjen e fëmijëve, pagzimin dhe krezmimin e tyre, etj. Veshjet kanë dallueshmëri me krahinat e tjera sidomos në kostumet e grave dhe vajzave, ndërsa kostumet popullore të burrave janë të ngjajshme apo të njëjta me krahinat e zonat e tjera veriore siç janë tirqët ose çakçirët siç u thonë zadrimorët, këmisha e bardhë, xhamadani, dhe qeleshja e bardhë e këtyre u duhet shtuar xhurdini një tip xhakete e zezë prej shajaku të trashë, ose e thurur me fije të trashë liri apo leshi, me krahë të shkurtër si dhe me një palë që nga qafa e deri në gjysëm të shpinës dekoruar me thakë gajtanash të zez. Disa zona si ajo e Krujës e më tej e quajnë ndryshe edhe xhoke. Veç këtyre duhet shtuar edhe brezi i kuq i punuar me fije leshi dhe i dekoruar me ngjyra të ndryshme që e bën karakteristik në llojin e vet. Breza kanë përdorir edhe zonat e tjera, por jo me ngjyrë të kuqe dhe të dekoruar me disa nuanca ngjyrash të tjera, sidomos me të bardha. Shih foton e djalit zadrimor këtu më poshtë sa për ilustrim. Po kështu aty janë paraqitura edhe dy foto të tjera ku krahasohen veshjet e burrave zadrimorë dhe krutanë që duket se ngjashmëritë janë të dukshme, megjithëse fotot kanë mbi 100 vjet diferencë në mes tyre. Dallohen më shumë veç në formën e qelesheve ku tek zadrimorët e hershëm kanë pasur një formë më të rrumbullakosur, gjë që ka ndryshuar disi formë në kohë të mëvonshme. Një ndryshim tjetër dallohet edhe tek ngjyra e trikove që kanë veshur burrat e të dy krahinave. Tek zadrimorët janë të bardha dhe te krutanët janë të kuqe përgjithësisht. Ashtu edhe xhamadanët e përdorur në përditshmëri tek burrat zadrimorë janë të bardhë si zakonisht. Këtë do ta vërejmë edhe në fotot e tjera të vjetra që do të paraqes më poshtë.

foto e ditëve të sotme e një çifti zadrimor:

foto e vjetër e pleqve zadrimorë;(punuar me ngjyra nga Ndoc Shaben)

 Në rastet e zakonshme, d.m.th. në përditshmërinë e tyre, burrat zadrimorë, në vend të çakçirëve kanë përdorur brekesha të bardha, pasi kanë qenë më praktike në përdorim dhe më të lehta se çkaçirët. Këto të fundit si zakonisht i kanë përdorur nëpër festa apo ziafete, kur kanë shkuar diku dasmorë apo krushq, por jo në përditshmëri. Xhurdinjët(xhoket) i kanë përdorur në kohë dimri dhe në përditshmëri. Këtë që sapo paraqita mund t’i ilustrojmë nëpërmjet fotove të mësipërme ku djathtas paraqitet një çift i ri zadrimor veshur me rroba tradicionale popullore zadrimore. Dukshëm aty shihen elementet e veshjes tradicionale popullore duke filluar nga qeleshja apo plisi i bardhë mbi kokë, xhamadani i kuq dhe i dekoruar me gajtana të trashë ari, këmisha e bardhë, brezi i kuq që rrethon belin dhe çakçirët. Sigurisht, fotoja i takon kohës së sotme kur askush nuk i përdor më ato kostume veç në raste dasmash apo më së shumti kur bëhën aktivitete kulturore zonale. Në foton tjetër majtas paraqiten katër burra zadrimorë(dy nga Dajçi Zog Miloti dhe Gjokë Paloci, si dhe dy nga Blinishti Shtjefën Sallaku dhe Hiluk Preçi). Fotoja është e hershme dhe bardh e zi, por aty shihen qartë dallueshmëritë në elementet e veshjes tradicionale; brakeshat e bardha, brezat e mesit, këmishat e bardhe, xhurdinjët e zinj dhe kësulat e bardha (qeleshet tradicionale). Gjithashtu, tek fotoja me ngjyra pasqyrohen mjaft dukshëm elementet e veshjes tradicionale zadrimore të cilat do t’i analizojmë në detaje në paragrafët që vijojnë më poshtë, por në foton tjetër(të tretën) paraqiten pesë burra krutanë, anëtarë të grupit të famshëm artistik Pleqtë e Krujës. Në atë foto e cila i takon epokës së sotme, paraqiten elemente të ngjajshme me foton tjetër të pleqve zadrimorë që i takon një kohe prej më shumë se 100 vjet më parë. Elementet e ngjajshme janë kryesisht xhoket e zeza si dhe qeleshet e bardha, megjithëse, siç e cilësova edhe pak më lart ndryshojnë pak në formë, sidomos në rrumbullakësi dhe shikuesi i vëmendshëm i dallon mjaft qartë e pa asnjë vështirësi.

Zadrima ka një histori të pasur luftërash dhe përpjekjesh mbijetese dhe qëndrese të gjatë për të mos iu nënshtruar zbehjes dhe zhdukjes së vlerave kulturore, zakonore dhe etno-tradicionale duke i ruajtur ato me një fanatizëm të theksuar. Shumë pushtues kaluan dhe ushtruan trysnitë e tyre në territorin e Zadrimës që nga lashtësia e deri në fillimshekullin e kaluar, por asnjëherë nuk arritën, jo vetëm t’i zhdukin traditat dhe zakonet e shkëlqyera të zadrimorëve, por as t’i zbehin e t’i ndryshojnë ato. Mjafton të kujtojmë këtu shumë elemente të traditave zadrimore si gjuha, veshjet popullore dhe zakonet. Por nuk them se pushtuesit nuk patën ndikim aty, pasi ka pasur mjaft, po ama, ato zakone e tradita nuk u zbehën nga ai ndikim, veçse u pasuruan më tej.

Dikush nxjerr përfundimet se gjatë pushtimit turk, zadrimorët autoktonë, për t’i shpëtuar shfarosjes nga masakrat e pushtuesve, u shpërngulën nëpër male dhe atje qëndruan për një kohë të gjatë derisa u asimiluan nga popullsia e atyre zonave ku u vendosën dhe më vonë, një pjesë e tyre zbritën përsëri në Zadrimë duke u rivendosur në pronat që kishin lënë para se të shpërnguleshin. Unë për vetën time nuk ndaj plotësisht të njëjtin mendim me ta, pasi mbështetëm mbi disa fakte e dukuri që më bindin për të kundërtën.

Mundet dhe mund ta pranoj pa asnjë kundërshtim që një pjesë e popullsisë zadrimore, për t’i shpëtuar vdekjes, përkohësisht u shpërngulën për të gjetur strehë më të sigurtë nëpër male, por nuk mund ta pranoj se atje u asimiluan nga popullsia vendase që gjetën atje duke i mbartur pastaj zakonet dhe traditat e tyre në Zadrimë kur u rivendosën. Mendoj se kjo nuk është aspak e saktë, pasi shpërngulja ka qenë e përkohshme dhe aspak për një kohë të gjatë, në qoftë se kanë ndodhur shpërngulje sipas aludimeve të atyre që e thonë. Nga ana tjetër, në qoftë se kanë ndodhur shpërngulje drejt zonave me mundësi të pakta jetese për vetë banorët e atyre zonave në fjalë, si mund t’i krijonin kushtet e jetesës aty zadrimorët e mësuar mes bollekut të të mirave materiale e të qëndronin për një kohë të gjatë sa të asimiloheshin nga zakonet e traditat e banorëve të atyre zonave? Sot ka fakte të gjalla të popullsive të zbritura nga malet e kryesisht nga Mirdita e Puka, madje të vendosura në fshatra të veçanta si Dragusha, Ndaraçi e Paçrami, Kallmeti, Rraboshta e Mërqia si dhe aty-këtu në fshatra të tjerë dhe, edhe pse kanë mbi 150-200 vjet që jetojnë aty dhe mes zadrimorëve, përsëri dallojnë në gjuhë, veshje dhe zakone me popullsinë autoktone zadrimore. Madje fshatrat si Kallmeti, Rraboshta dhe Mërqia kanë tradita, zakone, veshje e karakteristika gjuhësore kryekëput ndryshe nga pjesa tjetër e popullsisë zadrimore, edhe pse aty janë vendosur shumë e shumë kohë më përpara se 200 apo 300 vjet. Pra, po të kishte ndodhur ashtu siç pretendohet për shpërngulje masive dhe asimilim masiv, ashtu siç aludohet, Zadrima nuk do të ishte më Zadrimë, por një amalgamë traditash e zakonësh dhe nuk do të ishin zakonet e traditat pothuajse të njëjta nga fshati në fshat e më tej. Nga ana tjetër para jush sjell edhe një argument tjetër. Jo larg nga Zadrima, por matanë një kodre pak më të lartë dhe aspak të vështirë për t’u kaluar jeton një popullsi me tradita, veshje e zakone gati krejt të ndryshme nga Zadrima. Këtu e kam fjalën për zonën e Kashnjetit, zona më e afërt me Zadrimën dhe që, po të ishte fjala se do të ishin asimiluar zadrimorët nga popullsitë vendase dhe pastaj në Zadrimë të zbrisnin mirditorët, pukjanët apo malsorët, fqinjët më të afërt të zadrimorëve, kashnjetorët do të ishin më zadrimorë se zadrimorët e aspak mirditorë njëzetekatër karatësh siç janë ata në veshje, gjuhë, zakone dhe tradita puro mirditore.

Duke i parë në themel ato fakte që parashtrova më sipër, unë mund të parashtroj një arsyetim krejt ndryshe: zadrimorët, jo vetëm nuk u asimiluan nga popullsitë e tjera, por ato arritën të absorbojnë prurjet e herëpashershme të popullsive që vërshuan në Zadrimë nga krahinat e tjera e që u vendosën aty për kushte më të mira jetese. Fshatra të tërë janë pasuruar me fise të ndryshme të rëna nga malet në hershmëri, ashtu siç thamë, nga Puka, Mirdita e Malësia e Madhe të cilat kanë tradita dhe zakone që ndryshojnë dukshëm nga ato zadrimore, por sot kanë tradita dhe zakone plotësisht zadrimore. Unë si shembull mund të marr fiset e Kodhelit, Dajçit, Blinishtit e të shumë fshatrave të tjerë. Kështu, fisi im i Gjokhilajve apo i Markajve nga Kodheli, Gazullorët e Milotët nga Dajçi, Sallakët, Zhubët e Vokajt nga Blinishti, Palushajt nga Baqli, Ndokajt, Gjekajt, Preçajt etj. nga Fishta e të tjera fise në të tjera fshatra të Zadrimës të vendosura aty në mbi 300 vjet më parë, i kanë të gjitha zakonet, veshjet dhe gjuhën plotësisht zadrimore pa as ndryshimin më të vogël. Të instaluarit në kohë më të vona i kanë ruajtur gjer më sot traditat e zakonet e zonave nga kanë ardhur. Për etikë nuk po i përmend emrat e fiseve ashtu siç thashë emrat e atyre fiseve që i kanë ndryshuar zakonet dhe janë absorbuar tërësisht nga zakonet e traditat e zonës, por kushdo mund t’i njohë dhe mund ta mbështesë e vërtetojë idenë time.

Dua të nënvizoj këtu edhe një fakt tjetër. Zadrimorët, jo vetëm nuk i humbën dhe i zbehën traditat e tyre, por i ruajtën dhe pa frikë mund të them se edhe kur emigruan apo i shpërngulën në vende të tjera e morën me vete traditën dhe kulturën e tyre duke e shtresëzuar në ato vende ku shkuan ata. Shumë zadrimorë, për arsye të ndryshme u detyruan të shpërngulen nga vendet e tyre dhe të banonin në Shkodër, Lezhë, apo vende të tjera. Me vete morën krahas objekteve materiale që mundën, edhe traditat e zakonet e vyera që kishin dhe i trashëguan ato brez pas brezi. Jo pa domethënie janë faktet që në qytete të ndryshme të vendit, por sidomos në Shkodër mjaft familje nga të dy besimet fetare, katolike apo edhe myslimane mbajnë emra nga fshatrat e tyre të Zadrimës dhe kjo është mjaft e përhapur dhe lehtësisht e vertëtueshme nga lexuesi. Le të kujtojmë këtu se sa familje ka në Shkodër, por edhe qytete të tjera me mbiemrat Nënshati, Dajçi, Kotrri, Kodheli, Pistulli, Shelqeti, Fishta, Troshani, Kakarriqi, Zojzi, Grashi, Jubani, Vukatana, Ashta, Plesha, Paçrami, Mjeda, Stajka e shumë e shumë të tjerë që padiskutim i kanë ruajtur e trashëguar me nderim dhe respekt të madh për origjinën e tyre. Por shumë prej tyre ruajtën edhe mbiemrat e familjeve që kishin kur ishin para se të shpërnguleshin atje si Gazulli, Kasneci, Topalli, Miloti e shumë të tjera si këto.

Megjithatë, zadrimorët nuk u kufizuan veç në trashëgimi të mbiemrave, por edhe të traditave në gjuhë, zakone dhe veshje dhe kryesisht ajo pjesë e atyre që nuk e kishin ndryshuar fenë që më përpara nga katolike në myslimane. Ndryshimi i zakoneve dhe i traditave u ndikua nga feja edhe tek ato familje që jetonin, jetuan e jetojnë edhe sot në fshatrat e Zadrimës. Këtu më poshtë unë do të paraqes disa foto që flasin qartë për konservimin e traditave zadrimore edhe në qytet e sidomos në drejtim të veshjeve në shumë elemente të qenësishme të tradicionales.

Dy foto të vjetra të Marubit paraqesin vajza qytetare shkodrane si dhe një familje shkodrane ku bien në sy të gjitha elementet e veshjes zadrimore si tek vajzat, si tek nusja dhe gratë, ashtu edhe tek burri i fotos së dytë.

Nuse qytetare shkodrane e kohërave të vjetra ku janë ruajtur traditat e veshjes së Zadrimës në shumë elemente.

  Nuse e hershme shkodrane me tradita të veshjes autoktone zadrimore.

qytetare shkodrane e shek.XlX. Roza Pistulli

  Mendoj se sipas disa dokumentacioneve të sotme , por edhe të hershme mbështetur në foto autoktone tradita zadrimore është e shtrirë edhe jashtë kufinjve të Zadrimës, madje edhe në Mal të Zi. Për këtë mjafton të shihni këto foto që flasin vetë duke shpalosur sa më me vërtetësi elementet e veshjes zadrimore dhe si etalon mund të marrim veshjen e vajzës apo nuses e gruas zadrimore. E them si etalon këtë veshje, pasi ashtu siç e kam thënë edhe në ndonjë vend tjetër, veshja e burrave ka shtrirje më të gjerë se në Zadrimë, pasi elementet e saj gërshetohen edhe në zona të tjera, sidomos në ato të Veriut. këtu më poshtë po paraqesim disa nga ato foto autoktone dhe ju mund t’i shihni vetë ngjashmëritë e mëdha deri në përpikmëri të veshjeve me ato tradicionale zadrimore dhe jo me të zonave të tjera.

Në foton bardh e zi që po paraqesim më poshtë ka edhe elemente të veshjeve karakteristike nga zona të tjera, por më së shumti bienë në sy elementet e veshjes zadrimore dhe kjo është mjaftueshmërisht e dukshme, ndërsa tek fotot e tjera me ngjyra të ditëve të sotme të Grupit Artistik Buzuku të Shestanit në Mal të Zi nuk ka nevojë për asnjë koment pasi aty veshjet janë identike me veshjet e Zadrimës pa as ndryshimin më të vogël.

Një foto e vjetër të një grupi grash dhe vajzash ku spikat më shumë veshja zadrimore; (u punua me ngjyra nga Ndoc Shaben).

     Dua të shtoj, gjithashtu se punimet e mrekullushme gjeniale zadrimore të veshjeve e takëmeve shtëpiake kanë tërhequr vëmendjen, jo vetëm brenda vendit, por edhe jashtë tij në kohë të ndryshme. Jo vetëm studjues të artit dhe të kulturës, por edhe autoritete e turistë të ndryshëm nga bota janë tërhequr nga bukuria dhe hijeshija e atyre punimeve dhe, ose i kanë arkivuar nëpër arkiva, ose i kanë stampuar në mënyra të ndryshme si në celeloid apo kanavacë, por edhe mjaft prej tyre i kanë blerë si relike të rralla dhe të çmuara. Është me vend të them se veshjet zadrimore, por më së shumti edhe takëmet shtëpiake janë më të kërkuarat në tregjet e vendit dhe të botës dhe besoj se qëndrojnë përkrah qilimave e sixhadeve të zonave të Kukësit, Lumës e Dibrës. Këtu më poshtë po paraqes disa foto që tregojnë për këtë gjë.

Gra zadrimore në një revistë kineza rreth viteve 1970

Në të gjithë zonën gjeografike zadrimore, përfshirë edhe atë që nuk e quajnë Zadrimë tradicionalisht, ana gjuhësore me karakteristikat e saj ka tipare të veçanta dhe i përket gegnishtës e kryesisht asaj pjese të gegnishtes së pastër e përfshirë në të bukurën dhe të papërsëritshmën shkodranishtën e ëmbël letrare. Gjuha e folur nga zadrimorët në shqiptim dhe në theks është një gjuhë e pastër, e ëmbël dhe mjaft elokuente. Mjafton t’u referohemi dy kolosëve zadrimorë të letrave Mjedës e Fishtës që vargjet e tyre ua kushtojnë gjuhës shqipe në përgjithësi duke aluduar aty gjuhën e gjallë të Zadrimës: “Përmi za që lshon bylbyli/gjuha shqype m’shungullon/Përmi erë që nep zymbyli/pada zemrën ma ngushllon/…..Njikto gjuhë që jam tuj ndije/ janë të bukra me temel,/ por njajo si diell pa hije,/ për mua tanave ua del” thotë Mjeda e Fishta i madh thotë: “Porsi kanga e zogut t’verës/ që vallzon n’blerim të prillit,/ porsi i amli fllad i erës/ që lmon gjit’e drandofillit,/ porsi vala e bregut t’detit,/ porsi gjama e rrfes zhgjetare,/ porsi ushtima e nji termeti,/ njashtu a gjuha jonë shqyptare!/ Ah! Po a e amel fjal’e saj/ porsi gjumi m’ni kërthi/ porsi drita plot uzdajë,/ porsi gazi i pamashtri/….”. Këto vargje lapidarë për gjuhën shqipe flasin qartë dhe shumëherë më shumë se çdo komentues e hulumtues i vlerave të veçanta të gjuhës shqipe, ndaj nuk duan koment e unë nuk po shtoj ndonjë koment tjetër duke mos dashur t’ia zbeh padashje madhështinë e kumtimit të mrekullueshëm që na japin ato vargje të magjishme.

Gjuha e zadrimorëve, jo vetëm që është e pastër dhe e pangarkuar me devijime në shqiptim të tingujve, por është mjaft e pasur dhe e plotë në këtë drejtim. Tek zadrimorët nuk ka mungesë të shqiptimit të tingujve të gjuhës shqipe, përjashtuar këtu zanorën “ë” që zakonisht e zëvendësojnë me “a”, me “e”, me “i”, ose nuk e shqiptojnë pothuajse fare tradicionalisht, por jo se nuk munden ta shqiptojnë. Zadrimorët mund ta shqiptojnë fare lehtë dhe pa ndonjë devijim e pa ndonjë vështirësi këtë zanore, por tradicionalisht nuk e kanë pasur në përdorim shqiptimi në fjalë të ndryshme, por për çudi e kanë përdorur në disa fjalë të veçanta ku aty-këtu është zëvendësuar zanorja “y” si tek fjala “zbëthet” për zmbrapset dhe lexuesi mund të nënkuptojë edhe fjalën nga kjo fjalë është formuar, apo fjala “bëk” për byk, “pëllë” për pyll, “mhërë” për mhyr, “gjipnër” për gjipnyr, “shtëllë” për shtyllë, “undërë” për yndyrë, etj. Siç shihet, zanorja “ë” zakonisht ka zëvendësuar një zanore “y” të theksuar në disa fjalë dhe jo të tjerat, pasi zanorja “y” shqiptohet dukshëm në fjalët që e përmbajnë zakonisht atë ku zonat e tjera e zëvendësojnë me “i” apo “e”, ose “aj” si tek fjalët “dy”, “hy”, “lyej”, “shkyej”(shqyej), “ngjyej” “dyer”, “detyrë”, “ngjyrë”, etj. Në zonat e tjera përreth si ajo e Mirditës, Pukës, Kuksit,Dibrës, Matit, por edhe nga kallmetorët, rraboshtnjakët e mërqiakët që janë pjesë e Zadrimës gjeografike këto fjalë shqiptohen: di(daj), hej(haj), liej(laej), shkij(shkaej), ngjiij(ngjaej), dier(dajer), detirë(detajer), ngjirë(ngjajer), etj. Duhet thënë se në ato zona e kanë të vështirë ta shqiptojnë zanorën “y”, ndërsa zadrimorët, jo vetëm që nuk e kanë të vështirë ta shqiptojnë, por përkundrazi, në disa fjalë që gjuha letrare shqipe i përdor me “i” zadrimorët i shqiptojnë me “y”, ose i kanë shqiptuar me “y”. Për këtë mjafton t’u referohemi vargjeve të cituara më sipër të marra nga dy kolsët zadrimorë Fishta dhe Mjeda që jetuan deri afër gjysmës së parë të shekullit të kaluar.

Një karakteristikë tjetër gjuhësore mjaft e dallueshme me zonat e tjera, por edhe me gjuhën standarde shqipe në përgjithësi është se zadrimorët në të folurit e përditshëm përdorin më shumë se 36 tinguj që gjuha shqipe ka në përdorim dhe i studjon. Këtu nuk po përfshij ngjyrimet e ndryshme që u bëhen zanoreve në fjalë të ndryshme si bie fjala zanorja “a” apo “e”, ose “o”, “u” “i” dhe “y” në fjalë të ndryshme dalin me gjatësi të ndryshme apo me ngjyrime të ndryshme shqiptimi, por për grupet e bashkëtingëlloreve “nd” dhe “ng”. Në shumë fjalë këto dy grupe bashkëtingëllorësh shqiptohen si një bashkëtingëllore e vetme dhe krejt e veçantë nga secila prej tyre. Unë e kam disi të vështirë ta ilustroj në shkrim këtë dukuri, pasi fatkeqësisht gjuha shqipe nuk i ka përfshirë në alfabetin e saj këto dukuri mjaft qartë të dallueshme dhe mjaft të dukshme, por po paraqes disa fjalë ku këto grupe bashkëtingëlloresh përdoren dhe dallimet me shqiptimet kur janë bashkime krejt të rastësishme për ta dhënë idenë të lexuesi: “Nuk kam nga(nge) me u marrë me ty.” “Nga ç’vend je?” “Jam ndora jote.” “E marr me mend.” “Rrethanat vendore ma kushtëzuan veprimin tim.” etj. Pasi dhamë disa fjali ku fjalët e nënvizuara paraqesin këto dy grupe bashkëtingëlloresh mund t’i rishkruajmë prap një herë fjalët e theksuara për t’i pasur parasysh kur bashkëtingëlloret “n” dhe “d” apo “n” dhe “g” takohen rastësisht dhe në raste kur bashkëtingëlloret e dyta në secilin grup pasojnë me tinguj identikë. “Pata bën ga! Ga!“, “Duhen gema të thatë për ta ndezur zjarrin më lehtë.” “Ushqimin gatuaje në temperaturën e duhur!” “Nuk ma kapërcen dora atë mundësi.”, “Në dimen ditët janë të acarta.”, “Ai po vallëzon dorëpërdore me vajzën që ka përzemër e do ta marrë për nuse.”. Kur shqiptohen në rastin e parë dalin tinguj krejt të ndryshëm dhe aspak të prerë dhe të dallueshëm nga tingujt e zakonshëm, por aty ata tinguj formojnë një tingull të veçantë grykor apo qiellzor që, siç e thamë, alfabeti nuk i përfshin.

Duke hedhur një vështrim në dukuritë gjuhësore të dy zonave përreth Zadrimës, Mirditës dhe Malësisë së Madhe shqiptimi i këtyre grupeve që i morëm në analizë ka mjaft dallueshmëri në artikulim. Zona mirditore grupin nd pothuajse nuk e shqipton fare bashkëtingëllorën e dytë duke ruajtur veç bashkëtingëllorën e parë si: men për mend; ven për vend; Pren për Prend; Noc për Ndoc; Nrecë për Ndrecë; Nue për Ndue; kuven për kuvend; nore për ndore; nokun për ndokund; kan për kënd; shpen për shpend; shpernaj për shpërndaj; permen për përmend; e shumë e shumë të tjera si këto. Zona tjetër, ajo e Malësisë së Madhe grupin ng ka tendencë të mos e shqiptojë fare bashkëtingëllorën “n” dhe bashkëtingëllorën “g” ka tendencë ta rëgjojë në “k” si në fjlët: hangër(ngranë,ngrënë) – haker; shmang – shmak; ngacmoj – kacmoj; ngas – kas; trung – truk; cung – cuk; peng – pek; deng – dek; rreng – rrek; mos u ngut – mos u kut; etj. si këto. Por edhe tek grupi “nd” vihet re aty-këtu mosshqiptimi i “n” në disa fjalë, madje shpesh “d” e zëvendësojnë me “s”. Në fjalët: vende, kuvend, rend etj. i shqiptojnë: vese, kuved, red, etj., por edhe fjalën livadh e shqiptojnë livad. Në Zadrimë këto dy grupe shqiptohen ashtu siç e analizova dhe e ilustrova, të plota, por si një tingull krejt i veçantë secili grup më vete, madje ka edhe një tndencë tjetër ku pas parafjalës në ka tendencë të shtohet d si tek fjalët: në oborr – nd’oborr; në ograjë – nd’ograjë; në odë – nd’odë; në arë – nd’arë; në arkë – nd’arkë; në erë – nd’erë; në ishull – nd’ishull; në ulluk – nd’ulluk; në urë – nd’urë; në yndyrë – nd’undyrë; në uzdajë – nd’uzdajë; në ujë – nd’ujë; në udhë – nd’udhë; në akull – nd’akull; etj. si këto, por siç vihet re tek fjalët që fillojnë me një zanore ndodh kjo dukuri.

Zadrimorët nuk kanë komplekse në shqiptimet e tingujve: y; ç; q; xh; gj;dh; ll; etj. që në zonat përreth e më larg shqiptohen me komplekse të dallueshme. Kështu, në Mirditë, por edhe më afër në fshatrat Kallmet, Rraboshtë, Mërqi e Grykëzezë nuk i shqiptojnë y; ç; xh, kurse malësorët ngatërrojnë ll me dh si në fjalët: molla – modha; Lleshi – Dheshi; balli – badhi; kumbulla – kumbudha; llampa – dhampa; apo dhëmbi – llami; dhia – llia; i madh – i mall; dhimbja – llimja; dhoma – lloma; etj. Por, megjithëse shkodranishtja është një gjuhë e pastër tradicionalisht, përsëri aty duket një kompleksitet në shqiptimin e bashkëtingëllorës q të cilën e shqiptojnë ç dhe shpesh për ta saktësuar se si duhet shkruar një fjalë me ç apo me q shpesh bëjnë krahasimet me fjalët: me ç – çelësi apo me ç(q) – çeni(qeni). Zadrimorët nuk e kanë këtë kompleks edhe pse gjuha e Zadrimës ka një ngjashmëri, për të mos thënë një përputhje të plotë me shkodranishten.

Zadrimorët janë shquar përveç të tjerave edhe për burrëri. Në Zadrimë gjithnjë ka ekzistuar karakteri i fjalës së mbajtur ashtu siç dallohen shqiptarët. Në qoftë se zadrimori e ka dhënë fjalën, kurrë nuk e ka kthyer më mbrapsht, por e ka zbatuar. Për këtë gjë ka pasur mjaft shembuj sakrificash sublime për ta mbajtur fjalën e dhënë. Po sjell këtu një shembull të kohës së diktaturës. Në atë kohë, siç dihet, njerëzit ishin të klasifikuar sipas biografive të tyre nga e kaluara. Disa i quanin komunista(ata që ishin anëtarë të Partisë Komuniste, më vonë Partia e Punës e Shqipërisë), disa të tjerë klasë punëtore dhe fshatarë të varfër e më vonë kooperativistë e këto kategori ishin të afërt me pushtetin në fuqi, ndërsa të tjerët, ata që dikur kishin qenë të pasur dhe u ishin marrë pronat dhe e gjithë pasuria klasifikoheshin si kulakë apo të deklasuar, si armiq të klasës punëtore dhe të “pushtetit popullor”. Po t’i përkisje shtresave të varfëra si asaj pjese të ashtuquajtur klasë punëtore apo fshatare e varfër, duhej të mos kishe lidhje me shtresën e kulakëve dhe të ish-pronarëve të shpronësuar e të deklasuar, ndryshe të vihej njollë në biografi dhe konsideroheshe armik i Partisë dhe i popullit. Sigurisht, për të mos pasur kompleksitete, njerëzit mundoheshin t’u shmangeshin atyre lidhjeve kompremetuese. Po të lidheshin krushqi mes familjesh kulake dhe fshatarëvë të thjeshtë, edhe këta të fundit viheshin nën shënjestrën e luftës së klasave dhe, jo vetëm që nuk gëzonin asnjë privilegj, por ishin gjithnjë nën survejim nga shteti i diktaturës dhe sigurimi i tij famëkeq dhe për një fjalë goje qoftë edhe shaka, përfundonin si të burgosur politikë me disa vite burg. E njëjta gjë ndodhte edhe po të ishe anëtar partie dhe të kishe lidhje me “të deklasuarit”. Menjëherë të përjashtonin nga partia dhe viheshe në ndjekje të vazhdueshme. Rastet kanë qenë të shumta, por unë po sjell rastin e Luigj Kodhelit i cili ishte një komunist i orëve të para i kohës së Luftës. Kishte marrë pjesë në Luftë si korrier, pasi kishte qenë fëmijë dhe në Tiranë ishte bërë anëtar i DEBATIK(Djemtë E Bashkuar, Anëtarë Të Idealeve Komuniste). Në Tiranë ishte shkolluar dhe pas Luftës ishte një nga kuadrot më në zë të kohës duke u bërë kryetar qarku për Zadrimën dhe më vonë kryetar i kooperativës së Kodhelit kur kjo u formua aty nga viti 1956. Para kësaj kohe kishte qenë anëtar i delegacionit qeveritar në Bashkimin Sovjetik. Pra karriera e tij ishte e shkëlqyer për kohën e tij, pasi ishte ndër të vetmit kuadro i shkolluar, pjesëmarrës në Luftë dhe anëtar partie i orëve të para. Por pati një problem. Familja e tij që më parë e kishte fejuar vajzën e tyre, motrën e Luigjit, me një djalë nga një familje me origjinë të pasur, por që më vonë shteti komunist e kishte shpronësuar, e kishte shpallur kulak e armik të Partisë e të popullit. Nga organet e larta të Partisë i kërkohet Luigjit që ta prishë atë fejesë dhe ai sa për sy e faqe pranon, por nga ana tjetër, e nxit motrën që të shkojë tek i fejuari që tashmë jetonte në Shkodër. Ajo pranon dhe, e shoqëruar nga një pjesëtar i familjes, arratiset dhe shkon tek i fejuari i saj. Me këtë Luigji e mbajti fjalën, jo ndaj Partisë, por ndaj miqve që ua kishin dhënë fjalën prej kohësh, po kjo i kushtoi shumë, pasi e shkarkuan nga partia, e shkarkuan nga përgjegjësitë që i kishin dhënë dhe e dërguan në prodhim(kështu quhej puna fizike me kazëm e lopatë). Ai u justifikua se gjoja motra i kishte ikur tinëzisht dhe se ai nuk e pranonte më në familje, por ndëshkimit nuk i shpëtoi, ama. Pas disa kohësh, i vënë nën survejim nga sigurimi i shtetit, i montuan një kleçkë gjoja vepër penale dhe e dënuan me 25 vite burg.

Unë këtu solla një shembull të thjeshtë nga fshati im, por sa e sa raste të tjera ka pasur në fshatin tim dhe në të gjitha fshatrat e tjerë, madje edhe deri në sakrificën më sublime siç ishte ajo e vrasjes së djalit të pabindur që po bëhej barrë e rëndë në jetën e bashkëfshatarëve të tij. Po të kërkohet, mund të gjenden raste e ndodhi të shumta që flasin për karakterin burrëror të zadrimorëve në çdo fshat të Zadrimës. Jo pa domethënie është edhe rasti i Ndrekë Gjinit nga Troshani të cilin e gjetën fajtor se kishte dalë defiçit në tregti me një shumë të hollash që nuk ishte edhe aq e madhe, por që, kur prokurori i çështjes parashtroi pretencën dhe trupi gjykues e pyeti në se kërkonte mëshirë ai u shpreh: “Pushka top iu bëftë partisë se unë nuk kërkoj mëshirë nga askush!” Nga kjo shprehje nga një dënim me disa vite burg, iu kthye dënimi me vdekje me pushkatim. Gjithashtu, ai nuk i nxori shokët e tij e sidomos revizorin që ia kishte mbuluar defiçitin, apo marrëveshjet që kishte bërë me kolegët e tjerë, shitës në fshatra të tjerë të zonës e kjo u mor si komplot kundër shtetit.

Krahas burrërisë zadrimorët janë shquar edhe për besnikërinë, sidomos ndaj njëri-tjetrit. Në qoftë se zadrimorët e kanë dhënë fjalën, e kanë mbajtur atë me çdo çmim që u është kërkuar dhe kurrë nuk e kanë shkelë fjalën e dhënë. Gjithashtu, zadrimorët asnjëherë dhe për asnjë arsye nuk e kanë prerë mikun apo shokun në besë. Në fakt, këtu duhet shtuar se gjatë regjimit komunist, traditat e mira sikur u tronditën dhe në raste krejt sporadike, ka pasur, si kudo, edhe bashkëpunëtorë të sigurimit të shtetit e në ndonjë rast edhe kanë paditur, por në ato raste njerëzit pak a shumë i kanë ditur të rekrutuarit dhe u janë ruajtur, kështuqë pothuajse fare pak ka pasur të dënuar nga shteti komunist, sidomos për veprimtari politike. Edhe në ato raste kur është pëshpëritur pakënaqësia ndaj pushtetit, madje edhe kur është thënë me zë të lartë në shenjë zemërimi, njerëzit e tjerë, jo vetëm që nuk kanë spiunuar, por përkundrazi, janë përpjekur për t’i mbuluar këto akte kompremetuese. Nga ana tjetër edhe miqtë që kanë gjetur strehë e mikpritje aty, jo vetëm që nuk kanë gjetur tradhti e pabesi, por janë mbrojtur edhe me jetë kur ka qenë nevoja. Jo pak raste ka pasur që në Zadrimë të njohur e të panjohur janë strehuar për t’i shpëtuer gjakmarrjes dhe në këto raste, edhe të panjohurit, jo vetëm që janë strehuar e ruajtur nga gjakmarrja, por më vonë me mikpritësit kanë krijuar lidhje të forta dhe të qëndrueshme miqësie.

Mikpritja ka qenë një veti tjetër e shquar e zadrimorëve. Gjithmonë zadrimorët si në kohë bolleku, por edhe në kohërat e skamllekut me shprehjen tradicionale “Bukë e kripë e zemër” ia kanë hapur dyertë e konakut si mikut, ashtu edhe udhëtarit e nevojtarit që nata apo koha e keqe e ka gjetur pa strehë. Edhe kur nuk kanë pasur asgjë për të ngrënë për vete e për familjen e tyre, përsëri me çfarë u ka qëlluar në shtëpi, apo çfarë kanë gjetur nëpër komshinj, e kanë pritur mikun që u ka mësyrë derën e shtëpisë, pa shikuar rangun apo pozitën e tij, pa shikuar se është i pasur apo i varfër miku që u ka shkelur në derë, pa dalluar, gjithashtu, racën apo prejardhjen e tij. Edhe lypsarët, pothuajse asnjëherë nuk janë larguar duarbosh, por me çfarë u ka qëlluar i kanë përcjellë, bukë, djatthë, vezë, ndonjë frut apo ndonjë perime ose ndonjë rrobë trupi. Përcjellja me duarbosh e lypsarit është quajtur mëkat i madh, ndaj e kanë respektuar lypjen e lypsarin me njerëzillek e respekt të veçantë. Edhe fqinjët më të varfër gjithnjë janë ndihmuar nga më të mëkëmburit me se u ka ardhur përdorësh.

Me që jemi tek mikpritja dhe bujaria zadrimore duhet shtuar se e gjitha ka qenë dhe mbetet kristal e pastër dhe pa asnjë lloj hijeje nga pas. Miqtë të gjithë pa asnjë përjashtim janë respektuar njësoj vetëm si miq dhe jo si rang e ofiq. Jo pak raste zadrimorët kanë shtruar gostira të ndryshme me mysafirë të ftuar dhe të paftuar dhe gjithnjë në këto raste, në hershmëri janë ulur nëpër sofra e më vonë në tryeza e bankete të ndryshme. Sofrën gjithnjë e ka kryesuar një mik që zadrimorit mikpritës i është dukur më i respektuari duke shikuar rangun e miqësisë, largësisë dhe vlerave njerëzore të përsonit dhe asnjëherë sipas bajraqeve apo posteve zyrtare. Si zakonisht sofrën e ka kryesuar një dajë(vëlla i nënës e në mungesë të tij, kushëri apo djalë daje) e pastaj miq të tjerë, gjithnjë sipas rangut të miqësisë apo largësisë. Pas dajave, janë respektuar miqtë e largët, nëse kanë ndodhur aty rastësisht apo edhe të thirrur posaçërisht. Mund të ketë qëlluar që në një vend nderi mund të jetë vendosur ndonjë ofiqar, por kurrë pse ka qenë i tillë. Është vlerësuar thjeshtë si vlerë njerëzore, ose si largësi(mik i largët nga një qytet apo krahinë e largët).

Konaku dhe sofra kanë qenë gjithmonë të shenjta për zadrimorët dhe për pasojë edhe mysafirët, gjithashtu kanë qenë të shenjtë dhe detyrimisht të respektuar. Zadrimori kurrë nuk ka lejuar që t’i pritet miku në besë në asnjëfarë mënyre e lloji. Edhe kur nëpër gostira ka pasur njerëz grindavecë që kanë pasur për natyrë të fyejnë apo ngacmojnë të tjerët, i zoti i shtëpisë nuk i ka lejuar të tillë njerëz që t’ia ngacmojë mysafirët dhe në këto raste atyre ua ka treguar derën, megjithëse ky gjest ka qenë quajtur rasti më ekstrem dhe më i papranueshëm në traditën zadrimore. Zakonisht, nuk kanë ndodhur raste të tilla, ose mund të themi se kanë ndodhur në raste mjaft të rralla dhe të aneksuara.

Kjo veçori e traditë e mrekullueshme e zadrimorëve nuk ka ekzistuar aq dukshëm në zonat e tjera përreth Zadrimës e më tej. Në zonat e tjera janë lejuar shakatë deri në fyerje të rënda duke i marrë ato shaka e ngacmime si shenja zgjuarsie, që në të vërtetë zgjuarsi dhe urti nuk mund të quhet të ngacmohesh me fjalë në sofrën e mikpritësit duke ia prishur bukurinë dhe shenjtërinë e sofrës së shtruar. Në jo pak raste shakatë e tepruara në zonat e tjera kanë shkaktuar edhe gjakderdhje të panevojshme.

Në jo pak raste edhe zadrimorët e pamësuar me të tilla ngacmime janë ndodhur në breshërinë e ngacmimeve të tilla kur kanë shkuar miq në ato zona që i kanë pasur si traditë ngacmimet dhe në shumicën e rasteve ua kanë kthyer përgjigjet me mjaft zgjuarsi e dinjitet duke treguar edhe maturi, por edhe zgjuarsi natyrale. Unë nuk po ndalem këtu të tregoj raste konkrete, jo se nuk i di ato, madje di dhe shumë prej tyre dhe shumë afër meje, por nuk e quaj etike e me shumë vend t’i përmend këtu. Mjafton të them se zadrimorët gjithnjë kanë respektuar si mikun kur u ka shkuar në konak, ashtu edhe mikun që e ka mikpritur dhe kurrë nuk e ka cënuar sadopak shenjtërinë e sofrës së shtruar kudo që ka ndodhur, pse ka pasur dy arsye kryesore, dy motive që e kanë udhëhequr në raste të tilla: e para ka qenë motoja e cituar nga Fishta i madh “Se i urti kurrë nuk ngutet, prej burrnisë e jo prej tutet!” dhe e dyta se shenjtëria e sofrës dhe miqësisë kanë qenë në parimin dhe karakterin e zadrimorit gjithmonë kanune të pathyeshme.

Meqenë se fola më sipër për karakteristikat gjuhësore të popullsisë zadrimore, dua të shtoj këtu edhe një cilësi të theksuar të Zadrimës. Zadrimorët kanë qenë gjithmonë arsimdashës dhe këtë e tregojnë mjaft fakte shumë domethënëse. Asgjë më shumë të mos kërkojmë si fakte veç t’u referohemi të dhënave historike për dijetarë e njerëz të shquar të letrave që kjo trevë mjaft e përmendur ka nxjerrë përgjatë shekujve e deri në ditët e sotme. Le të kujtojmë Gazullorët e famshëm të epokës së mesjetës dhe ata të mëvonshmit. Le të kujtojmë Frang Bardhin e famshëm të viteve të mëvonshme, apo Pjeter Zarishin. Le të kujtojmë Gjergj Fishtën, Ndre Mjedën e shumë e shumë priftërinj e patriotë të shquar të tjerë që studiuan e u shkolluan nëpër shkolla të vendit dhe të huaja në kohë të ndryshme. Por le të kujtojmë e ta marrim në konsideratë që shkollat e para në Shqipëri nuk ishte vetëm ajo e Korçës, pasi aty nga viti 1613 ishte krijuar e hapur një shkollë e mesme në Blinisht të Zadrimës dhe kjo mbi 250 vjet më parë se ajo e Korçës, pavarësisht se ajo e Korçës është quajtur e para shkollë shqipe. Unë them se edhe shkolla e Blinishtit, së pari duhet t’u ketë mësuar zadrimorëve në gjuhën e tyre para se t’u mësonte në një gjuhë tjetër. Gjithashtu, duhet të kujtojmë se i madhi Gjergj Fishta, që kur ishte fëmijë 6 vjeç u fut në seminarin e Troshanit të Zadrimës që ishte hapur shumë kohë më parë se ai të futej në atë seminar e kjo ka mjaft domethënie, pavarësisht se drejtimi i këtij seminari ishte fetar. Pra po të bëjmë një llogaritje krejt të thjeshtë, seminari i Troshanit ka ekzistuar të paktën 10 vjet para se të hapej shkolla e parë shqipe. Edhe po të arsyetohet se ajo shkollë ishte fetare dhe u mësonte teologji fëmijëve, mund të bëjmë edhe kundërarsyetimin se si mund t’u mësohej fëmijëve 6 apo 7 vjeçarë një gjuhë e huaj pa u mësuar atyre shkrim e këndim së pari në gjuhën e tyre amtare? Pra shkollat në Shqipëri ku mësoheshin disiplina të ndryshme, krahas atyre fetare e sidomos në Zadrimë kanë ekzistuar që herët dhe shumë më përpara se viti 1887. Më poshtë po paraqes një faksimile të shkëputur nga shkrimi me titull “Masakrimi i gjuhës shqipe” i studjuesit dhe shkrimtarit zadrimor Daniel Gazulli.

Duhet të kemi parasysh, gjithashtu, se në Dajç të Zadrimës në vitin 1902 u hap shkolla shqipe me mësues Ndre Mjedën dhe nuk ishte aspak shkollë me karakter fetar, pavarësisht se aty fëmijëve u flitej edhe për fe. Kështu u hapën shkolla shqipe më vonë edhe në fshatrat e tjerë të Zadrimës si në Nënshat me shkollën e murgeshave (ku u jepnin mësim fëmijëve murgeshat që ishin aty), në Blinisht e në mjaft fshatra të tjerë dhe zadrimorët i dërguan pa hezitim fëmijët e tyre nëpër ato shkolla dhe në mungesë të tyre, kush e kishte mundësinë, edhe nëpër qytete të ndryshme të vendit e jasht tij. Janë të shumtë sot zadrimorët e shkolluar dhe që spikasin në fusha të ndryshme të shkencës e të dijës, brenda dhe jashtë vendit.

Por jo të paktë kanë qenë edhe “filozofët” e pashkolluar që kanë spikatur me zgjuarsi e mprehtësi mendimi. Mjafton të përmendim burrin e urtë dhe të mençur Gjokë Paloci nga Dajçi që është shquar për zgjuarsi dhe shpeshherë në raste të vështira për t’u zgjidhur është thirrur për të ndarë e bërë pleqni me zgjuarsinë dhe urtësinë e tij të lindur e jo vetëm në Zadrimë, por edhe në krahina të tjera të afërta dhe të largëta.

Burra të shquar e të njohur zadrimorë kanë marrë pjesë në evenimente të shquara kombëtare siç ka qenë ajo e Lidhjes Shqiptare të Prizrenit si Gjokë Hila nga Kodheli e Frano Miloti nga Dajçi. Kjo gjë nuk ka qenë e pakët llogaritur këtu që aty janë mbledhur njerëzit më të shquar të kombit që nuk kanë qenë edhe aq shumë në atë kuvend të shquar të shqiptarëve. Këtu duhet shtuar se kryetari i Lidhjes Shqiptare të Prizrenit, Abdyl Frashëri, së bashku me Gjokë Hilën kanë udhëtuar në të gjitha zonat e Veriut të Shqipërisë për të aktivizuar bajraqet e bajraktarët në kryengritje të armatosura kundër pushtimit turk. Abdyl Frashëri ka qëndruar i fshehur dhe mikpritur në Kodhel nga Gjokë Hila, pasi ishte i shumëkërkuar nga pushtuesit turq e prej aty, nëpërmjet Gjokë Hilës ka vazhduar lidhjet me patriotët e tjerë në Kosovë e Shqipëri.

Në Zadrimë ka pasur mjaft familje të mëdha dhe me emër që kanë pasur pasuri, por edhe vlera të veçanta njerzore. Pothuajse në çdo fshat kanë spikatur familje të tilla dhe për mua nuk është e lehtë që t’i përmend të gjitha me radhë pa harruar ndonjërën prej tyre, ndaj nuk po ndalem këtu, jo vetëm prej pamundësisë së njohjes dhe vështirësive për t’i gjurmuar e paraqitur saktë e me vërtetësi, por edhe prej pamundësisë për t’i përshkruar të gjitha, pasi Zadrima nuk është një fshat i vetëm, por një krahinë mjaft e madhe me shumë fshatra duke filluar që nga Rragami e Mazrreku në Veri e deri në Grykëzezë në Jug shtrirë në dy qarqe administrative, në atë të Shkodrës dhe atë të Lezhës. Duke menduar se nuk do të gaboj edhe aq shumë, po paraqes këtu emrat e fshatrave të asaj pjese të cilësuar si Zadrimë dhe kryesisht duke filluar nga Veriu me Mazrrekun, Rragami, Gajtani, Rrenci, Vukatana, Guri i Zi Sheldia, Jubani, Ganjolla, Spathari, Shelqeti, Stajka, Kosmaçi, Ashta, Shkjezi, Plesha, Paçrami, Mjeda, Pistulli, Vau i Dejës, Karma, Vjerdha, Drishti, Laçi, Ndaraçi, Kaça, Pistulli, Dheu i Lehtë, Hajmeli, Nënshati, Dragusha, Maba, Dajçi, Kotrri, Kodheli, Grashi, Zojzi, Gjadri, Blinishti, Baqli, Krajni, Fishta, Troshani, Pirajt, (Verracakët që sot nuk ekziston më si fshat), Kallmeti, Rraboshta, Mërqia dhe Grykëzeza. Pra, siç shihet ka shumë fshatra dhe sikur për secilin fshat të përmend nga një familje do të më duhej të shkruaja shumë gjatë, pa llogaritur këtu që fshati më i vogël ka pasur më shumë se dy familje me shumë pjesëtarë në kohën e paradiktaturës dhe që kanë qenë të përmendura dhe me pasuri të konsiderueshme, pasi fusha e Zadrimës ka pasur mjaft pjellori për prodhime bujqësore, por edhe blegtorale. Në kohën e paradiktaturës shumë familje të mëdha kishin grumbulluar pasuri në para, në toka dhe në gjë të gjallë, madje aq shumë sa pati edhe nga ata që veç për të përjetësuar emrin e tyre shpallën që mund ta peshonin me florinj Velën e Kallmetit, veç t’i venin emrin e tyre e njëri prej tyre ishte Prekë Mati Daja nga Gjadri i cili kërkoi ta blinte atë mal me aq para sa t’i kërkohej. Në Gjadër familje me emër të madh ka qenë edhe ajo e Lush Ndokës, në Blinisht kanë qenë Sollakët, Zhubët e Zarishët, në Fishtë ka qenë Familja e Engëll Gjekës dhe e Ndokajve, në Baqël familja e Lush Ndojës, në Dajç familjet e Milotëve, Gazullorëve, Gjushëve dhe e Palocve, në Grash familja e Kasnecëve, në Mabë Rrozhnët, në Nënshat familjet e Topallajve, Preçëve dhe Kojat me prejardhje mbretnore e kështu mund të përmendim shumë e shumë familje të ndryshme në fshatra të ndryshëm, por duhet të theksojmë se këto familje të pasura, me t’u vendosur regjimi komunist, u shpronësuan dhe shumica prej tyre u shpallën kulakë e të deklasuar duke bërë përpjekje të përçudnuara për t’i poshtëruar sa më shumë e duke mos ua lënë asnjë të drejtë ligjore si të tjerët. Ashtu siç e thamë, shumica prej tyre e sidomos ato familje të pasura që nuk kishin pasur ndonjë lidhje me komunizmin dhe që hapur kishin shprehur pakënaqësi ndaj regjimit të instaluar në Shqipëri pas luftës, u shpronësuan forcërisht nga shteti komunist dhe u shpallën kulakë e të deklasuar. Burrat e këtyre familjeve të shpronsuara dhe të shpallura kulakë shteti i ri i diktaturës komuniste i mori dhe i çoi nëpër punë të rënda si argatë dhe punëtorë nëpër ndërmarrjet shtetrore të krijuara e sidomos nëpër ndërmarrjet rruga-ura, në hapje kanalesh dhe ndërtim urash, në shtrim rrugësh e mjaft punë të tjera angari. Familjet e deklasuara(kulakët) nuk gëzonin të drejta civile siç i gëzonte pjesa tjetër e popullsisë dhe ishin gati në barazi me të dënuarit nëpër burgje, veçse jetonin nëpër kasolle apo jerevitë e bagëtive, se kullat dhe shtëpitë e tyre shteti i kishte shtetzuar dhe kthyer në zyra apo magazina të grumbullimit të produkteve bujqësore që merrnin nga fshatarët. Nuk i gëzonin triskat e Frontit si të tjerët e për pasojë nuk kishin të drejtë të merrnin pjesë në asnjëlloj votimi apo zgjedhjeje që bëheshin në vend. Diktatura bëri çmos që këto familje, dikur në zë dhe të nderuara nga të gjithë ata që i njhnin, të poshtroheshin e të përçmoheshin nga bashkëfshatarët e tyre, nga ata që dikur kishin gjetur aty kafshatën e gojës, sidomos ato familje që kishin qenë në nevojë për arsye nga më të ndryshmet, megjithëse zadrimorët kurrë nuk u bënë mosmirënjohës aq sa diktatura ua kërkonte të bëheshin.

Shteti komunist, jo vetëm i shpronësoi familjet e pasura dhe të mesme në Zadrimë, por mjaft prej djemve dhe burrave zadrimorë i burgosi, pasi nuk e donin regjimin komunist dhe në forma e mënyra të ndryshme e shprehën mospajtimin me regjimin komunist. Ata më kundërshtarët i ekzekutoi me pushkatim, ose me varje. Të till ishin Gjush Marku, Zef Prekë Gjoka, Prekë Lyp Gazulli e ndonjë tjetër e për këtë shteti gjakatar i Enver Hoxhës kishte lëshuar mbi zadrimorët zagarët e tij nga më të tërbuarit që bënë kërdinë duke ekzekutuar pa gjyq kundërshtarët e regjimit. Njëri prej tyre ishte famkeqi Toger Baba nga Kuçi i Vlorës që u bë tmerri i popullatës deri edhe i foshnjave në bark të nënave. Megjithatë, megjithë tmerrin që kishte përhapur në popull hija e tij e ndyrë dhe e qelbur, përsëri zadrimorët nuk iu nënshtruan terrorit dhe reprezaljeve që ky ushtroi në popull, por në mjaft raste edhe e kanë kundërshtuar e i kanë dalë ballas tërbimit të tij. Do të përshkruaja mjaft raste kundërshtie ndaj tij, madje edhe shumë afër meje, por unë po mjaftohem veç me rastin final kur vajza nga Hajmeli nuk iu nënshtrua dhunës së tij dhe nuk iu bind për çka ai kërkonte prej saj edhe pse ai përdori metodat nga më çnjerzoret ndaj saj. Ajo, me ndihmën e miqve të saj, arriti ta denoncojë imoralitetin çnjerzor të famkeqit Hodo Aliu(Toger Baba) dhe shteti komunist, për t’u hedhur hi syve zadrimorëve, nuk hezitoi dhe e dënoi me varje njeriun më besnik të tij. Natyrisht, jo se iu dhimbsën zadrimorët, jo se ishte penduar për dhunën e ushtruar aty, por se tashmë nuk i duhej edhe aq shumë ajo monstër e lindur nga vetë monstra e monstrave shteti komunist i Enver Hoxhës. E vari mu në mes të fshatit Hajmel për ta shpallur më vonë “dëshmor” të atdheut. Deri këtu kishte shkuar pafytyrësia e shtetit komunist diktatorial, të pamoralshmin, terroristin dhe kriminelin ta shpallte dëshmor të atdheut, atë që vetë e kishte ekzekutuar për dhunë e krime ushtruar në popull.

Zadrima gjithnjë ka nxjerrë në pah njerëz të shquar që kanë spikatur me veprat dhe bëmat e tyre, jo vetëm me pushkë, por edhe me zgjuarsi, edhe me penë. Mjafton të përmendim nga mesjeta kalorësit e shquar dhe të përmendur Tom Plezha e Mark Gjini, por edhe dijetarët dhe diplomatët e epokës së Skënderbeut Gazullorët e famshëm, Gjon, Pal e Nikollë Gazulli e duke vazhduar më tej si Frang Bardhi, Pjetër Zarishi Gjergj Fishta, Ndre Mjeda dhe plot të tjerë që janë vlera dhe ndera e mbarë kombit shqiptar. Dikush nuk e përfshin Ndre Mjedën si zadrimor, por duhet ditur se Ndre Mjeda lindi në fshatin Mjedë të Zadrimës dhe u shpërngul së bashku me nënën e vëllain e tij, Lazrin dhe shkoi të jetojë në Shkodër kur ishte në moshën 5-vjeçare. Nga Zadrima dhe pikërisht nga fshati Kodhel qenë Marubët e famshëm të fotografisë si dhe piktori i shquar Kel Kodheli që si shumë zadrimorë të tjerë u shpërngulën nga fshatrat e Zadrimës dhe për një jetë më të mirë u vendosën në qytete të ndryshme e sidomos në Shkodër e Tiranë për ta zhvilluar e shfaqur talentin dhe aftësitë e tyre të mrekullueshme në fusha të ndryshme të artit, kulturës dhe dijes.

Plejadën e Gazullorëve të famshëm e vazhdojnë edhe emra të tjerë të shekullit XX si Gjon e Nikollë Gazulli, martirët e fesë të ekzekutuar përkatësisht, Dom Gjon Gazulli me varje nga regjimi zogist dhe Dom Nikoll Gazulli me pushkatim nga Enver Hoxha dhe regjimi i tij diktatorial. Si këta martirë, Zadrima nxori edhe shumë të tjerë si klerikë katolikë, por edhe njerëz të tjerë që u burgosën dhe u persekutuan pse nuk qenë të pajtueshëm me dhunën e persekutimet në popull jo vetëm nga regjimi zogist e pas tij ai komunist, por edhe në kohërat e errëta të pushtimit anadollak turk. Duke mos u pajtuar me pushtimin turk, zadrimorët formuan çetat e tyre kryengritëse dhe komita e tyre luftoi me heroizëm për ta hequr turkun nga vendi. E përmendur ka qenë sidomos Komita e Bregut të formuar me gjadrasor, grashasorë, dajçasor, kodhelas, blinishtas e të tjerë zadrimorë nga fshatra të tjerë, por edhe komita e anës së malit me fishtakë, kallmetorë, troshanas, krajnorë etj. disa nga këta komitë arriti t’i kapë turku e t’i burgosë në Kala të Shkodrës ku pjesën më të madhe prej tyre edhe i ekzekutoi me format nga më çnjerzoret, duke ua shkaktuar vdekjen me turtura e rrahje çnjerzore, se ata nuk pranuan të kërkonin falje, por këmbëngulën në kundërshtinë e tyre. Kush u tregua më i matur dhe pranoi ta ulte kokën për ndjesë, iu fal jeta dhe u lirua, duke pasur parasysh shprehjen e zgjuar: “Më mirë ku la armët Leka se sa ku mbet Leka!” e kështu, kur turqit e pyetën njërin prej kryengritësve: “-Me kë je ti?”, ai iu përgjigj: “-Me atë që sundon Kalanë e Shkodrës!” “-Unë e sundoj Kalanë e Shkodrës, -iu përgjigj veziri. -Atëherë me ty qenkam, pra, -ia ktheu përgjigjen dhe me këtë përgjigje, jo vetëm u shpëtoi torturave, jo vetëm që iu fal jeta, por edhe u lirua dhe shkoi pranë familjes së tij, ndërsa Dod Kinin nga Fishta, Shtjefen Preç Sollakun nga Blinishti dhe disa të tjerë i mbytën, se nuk pranuan as falje dhe asnjë kompromis tjetër, por u qëndruan qëllimeve të tyre kryengritëse. Në kala të Shkodrës u burgos dhe u torturua deri sa vdiq edhe Gjok Hila nga Kodheli si pjesmarrës dhe përkrahës i Lidhjes Shqiptare të Prizrenit e shumë të tjerë burra e djem nënash zadrimore. Populli i përjetësoi në këngë trimëritë e tyre.

Aty nga vitet 1911-1912 ku anëmbanë Shqipërisë u ndez lufta kryengritëse kundër turkut dhe kryesisht në Veri të shqipërisë, edhe zadrimorët u përfshinë masivisht në këtë luftë. Ashtu siç e cilësova më sipër, që herët kishin krijuar çetat e tyre komite dhe luftonin kundër turkut me të gjitha forcat. E përmendur ka qenë lufta kundër ushtrisë turke në Trapat e Rraboshtës e udhëhequr nga bajraktari i Kallmetit që i shkaktoi humbje të mëdha garnizonit turk. Gjithashtu, mjaft e përgjakshme u zhvillua beteja e nënshatasve dhe zadrimorëve të tjerë kundër forcave turke të udhëhequra nga Hasan Beg Bushati, fill pas kuvendit të burrave të zadrimës mbledhur në Nënshat tek Suka Zenahe nën drejtimin e Shtjefen Preç Sallakut. Në atë luftë mbeti i vrarë Gjush Gjin Topalli, por Hasan Beg Bushatit iu vranë shumë asqer dhe u detyrua të tërhiqej.

Sa për ilustrim po paraqes disa nga tekstet e këngëve epike që populli u ka kënduar disave prej tyre:

Njaj Preç Doda djal i ri

javë për javë po ban raki.

Ku i ka armt’lame n’flori?

Kam koburet priçali.

Ti Ndok Curra ma laj hakun,

nuk jam gojë me t’la haraçin,

nuk jam gojë prej Myzeqejet,

nuk merr ti haraç prej mejet!

Njaj Preç Doda e Mark Lemezhi

Bylykbashit mirë ia ndezi,

Xhamadanit der tu brezi

Bylykbashit bri në bri

Mu m’pagoi njaj djali i ri

Mu m’pagoi edhe m’përgjaku

Epma dorën Shtjefen Sollaku

Të kjoftë falë kali e sahati.

Nuk du kalin as sahatin,

Por du Preçin e dihatin.

Kur e hoq Sollaku thikën

Do ta bajmë, -tha, – tobe frikën,

Se vrau Preçi Bylykun.

Ah bylyk, bylyk i urës

Për tri paret e Ndok Currës

Marka Kola rri si tra,

S’njifet burri pa i ra.

Mark Lëmezhi o em vlla!

Mos m’i len varzat me kja!

Preçi gjakun e ka la.

Siç shihet edhe nga vargjet e kësaj kënge epike flitet qartë për shpirtin kryengritës të zadrimorëve dhe kjo i takon kohës së pushtimit turk e sipas shkrimtarit dhe studjuesit të njohur zadrimor Pjetër Balto Gjoni që e ka marrë tekstin e kësaj kënge nga libri “Blinishti” i Dom Gaspër Gurakuqit, mendohet se ngjarja i takon vitit 1890, ose aty afër asaj kohe. Emrat e përmendur aty janë nga fshati Blinisht dhe Ndok Curra nga fshati Verracakë. Shtjefen Sollaku ishte njëri nga udhëheqësit e komitës dhe edhe ky u kap, u torturu dhe vdiq në mes torturash në Kalanë e Shkodrës, siç e cilësova pak më sipër. Të tjerët si Preç Doda, Mark Lëmezhi e Marka Kola, po nga Blinishti janë përsëri burra që lanë emër për trimëri e burrëri.

Tek teksti i këngës së paraqitur më sipër shihet qartë se zadrimorët gjithmonë kanë shprehur shpirtin e tyre kryengritës dhe asnjëherë nuk e kanë pranuar shtypjen dhe shfrytëzimin, por në forma të ndryshme në të gjitha kohërat e kanë shfaqur atë shpirt kryengritës. Këtë, jo vetëm teksti i këngës së mësipërme, por edhe shumë tekste të këngëve epike të kënduara nëpër Zadrimë e tregojnë më së miri. Le të kujtojmë këtu disa tituj këngësh si “Kanga Zek Jakinit”, “Kanga e Bec Patanit”, “Kanga e Ndok Zhubës”, “Djali i Pistullores”, “Krisi pushka bregut Drinit”, e shumë të tjera si këto që janë kënduar në kohëra të ndryshme. Mjaft domethënëse është edhe kënga kushtuar djalit trim nga Hajmeli, Dakut të Zef Prekës që u vra në luftë me turqit e udhëhequr nga Hasan Beg Bushati në kryengritjen e zadrimorëve në korrikun e vitit 1912

Në Hajmel ra pre ushtria
Tue ba gjak nëpër shtëpia
Hasan Begu një tradhtar
Po ban luftë me katundar.
Tan’ Hajmeli n’kamb asht çue
Kundër turqve me luftue.
Daku i Zefit me shok’ t’vet
Po ban luftë me Hyqamet
-Bini,burra, bani gajret
Sot ka ardh’ dita me vdek’
Se anmiku na ka msy
Me na djeg’ e me na gri.

Këtu më poshtë po paraqes edhe tekstin e një kënge tjetër e cila flet më shumë se çdo koment tjetër.

Kanga e Gjon Gjinit

Ky Gjon Gjini djali i ri

S’e ban nana shoq’n e tij.

Shokve t’vet u kishte pri.

Kasem Kotrri me zapti

Në katund po vjen me hi.

Në katund nderi dhetoshi

Ardh na ka pidatë i zi

Me shku malli për miri

Riza Begun e ka msy

Ruaj se t’vrau qaj djal i ri.

I dha martinës bri në bri

Bri në bri i dha martinës.

Tash të dalë t’dhetojë Zadrimën.

Ushton fusha, gjëmon mali,

Adem Maja u fut mas mandi,

Se trim djali qendres bani,

Vendi i huej po shpejt e hangri.

Çon xhenazen kajmekami.

Na vrau Krajni, u ba nami.

Kur na shkoi fjala n’at Shkodër

Mbet i shkreti Kasem Kotërr.

E vrau Gjon Gjini, nji burr i vogël.

Ky Gjon Gjini i krajnur

Fort po lut Zotin, Të lumin

Me i fal krahët si të pllumit.

Si pëllumi me fluturu

Shum asqeri m’ka rrethu,

N’kull t’Rrok Shtrjefnit m’kan nguju.

Shokt’e mi ju laça mallku!

Nji bidad ju kam largu

Si për vedi ashtu për ju.

Ma n’kotec mos me dhetu.

Gjok Llesh Gega fjalë ka çu

Lidhu Gjon, se t’kam rrethu

Mylazim si kam qëllu!

I sillet kulles tuj mendu

A me u zan, a me u damtu

Ma mirë dekë se n’haps me shku.

Kur duel Gjoni n’divanhane,

Dil Gjok Llesh, mor kopilhane!

Kam ba be se s’hy n’hapsane,

Për pa m’hjekun zharg për kame.

Ky Gjon Gjini e flet ka i’fjalë

Dil Gjok Llesh në daç me dalë!

Kur i dha martinës zjarr,

Kur i dha zjarrin martins,

E hodhi Dod Bibën n’kokërr t’shpins

Nji Gjon Gjin si ylli i dritës

Gjithmon tokën e shëndrit

Me asqer e me Mirditë.

Hije e keqe i mbet Mirditës

I mbet Mirditës, i mbet Oroshit

Shitet Gjon Gjinin për pare t’groshit

Me i marr gjakun Kasem Kotrrit

U dogj Gjon Gjini n’deng t’barotit

Me asqer t’Anadollit.

Pra kjo këngë epike flet për qëndresën e zadrimorëve në përpjekje për të mos iu bindur turkut për të paguar taksën e të dhjetave nga masa e fshatarëve zadrimorë, ashtu si edhe kënga për Preç Dodën e blinishtorët e tjerë. Siç e thamë edhe më parë se të paraqitnim vargjet e kësaj kënge, kjo nuk ka nevojë për koment, pasi flet qartë dhe mjaft kuptueshëm për trimërinë dhe guximin e zadrimorëve të thjeshtë: “E vrau Gjon Gjini nji burr i vogël” e ky varg flet vetë për masivitetin e luftës së zadrimorëve.

Një tjetër këngë flet për një tjetër ngjarje të ndodhur në Dajç të Zadrimës për protestën kundër taksave të rënda që turku u kishte ngarkuar zadrimorëve:

Kjo Zadrimë ç’na ka thanë

Kjo Zadrimë ç’na ka thanë

Isuf Doçin zabit s’e lamë.

Nuk e lamë Isuf Efandinë

Na shton pagë, na shton mirinë.

Trim na doli ky Martini

Hark e pushkë në dorë i ngrini

Mirinë mos me e pagu.

Pse t’ia japim pagen e mirisë

Për me ngi klysht e Turqisë?

Sarajt t’Dajçit i vunë zjarr.

Dogjën Isufin me gjithë zagarë.

Si kjo këngë, por me një shtrirje më të gjërë të luftës kundër turkut është edhe kënga e Shtjefen Preç Sallakut të cilën po e paraqes këtu më poshtë:

Shtjefën Sollaku – atdhetar

Shtjefen Sollaku atdhetar

Ndër komita del i parë

Kundër turq e pashallarë.

Me trimni ky zadrimur

Bashkë me Tomën e Hil Ndokën

Ushtrisë turke i vu pushkën.

N’Barbullush e Kakarriq

Disa herë luftuen me turq.

Nga Zadrima deri n’Shnin

Sulltanit asqerin ia grinë.

Turgut pasha kur ka ndigju

Shtjefnin me dekë e ka dënu.

Para dekës në at zerdanë

Amanet kto fjalë ka lanë:

“Të luftojmë na në çdo anë

Për liri të vendit tonë!”

Shtjefen Sollaku n’at zaman

Ka dhanë jetën për vatan!

Shtjefën Preç Sollaku nga Blinishti prijës i çetave komite të Zadrimës

Po kështu edhe kënga Djali i Pistullores e kënduar kudo në Zadrimë flet për trimërinë e djemnisë zadrimore në luftë të papajtueshme kundër sundimit turk. Këtu më poshtë po jap një variant të kësaj kënge.

Djali i Pistullores

Krisi topi gjimoi deti,
Thon’ se doli Molla Begu.
Kah vjen djalë-o prej Balldreni,
Në Zadrimë na u ngreh seferi.
Morè i biri i Pistullores,
I keq na u duke, trim na dole,
Me Brahimin ç’ u rrethove,
Kullë e bahçe pa gjak s’ i lshove.
Del Brahim në daç me dalë,
Se të çoj kál e te çoj shalë.
S’te due kál as te due shalë,
Por due djelm te Gazullorë
Që digjen me çark në dorë.
Del Brahim se u dogje, u dogje,
Porsi peshku në furrë u poqe,
Si bylbyli neper shtogje.
Hysen Begu kishte thanë ;
Nimò, Zot, per rrethin t’ anë.
Hysen Beg ç’ e ké bâ Brahimin ?
Del në Kreshtë e shifja tymin.

Për luftën e qëndresën e fortë të zadrimorëve kundër turkut ka shkruar edhe i madhi Gjergj Fishta tek libri i mirënjohur Lahuta e Malsisë që me shumë të drejtë është cilësuar edhe si Iliada Shqiptare. Aty ai e paraqet me pak vargje tablonë heroike zadrimore duke përmendur disa nga luftëtarët e shquar zadrimorë. Ja si shkruan ai aty:

Moti shkon, por që n’ditë t’sodit
Që po lypet me ngrefë krye
Kundër turqve me luftue.
Me armë n’dorë, Kren’ e t’Par’
T’Zadrimës,sa kjenë mbarë
Kan’ lanë shpijat me hambar
Edhe n’mal “komitë” kan’ dalë
Kush me djalë, kush më mahallë.
Ka ra n’mal, po Mati Gjoka,
Prek Matia i shpis ‘s’Milotit ,
Qaj Zef Preçi e qaj Lekë Ndoka,
Gjon NdueVokrri burrë si motit, 

Marka Tuku, uk shkorretit,
Mark Pashuku e Shtjef Haberi,
Qaj Kin Ndoci e Gjokë Dodë Goshi,
Gjoka i Tukut e Ndrecë Leci.
Që n’Hajmel, Rraboshtë, Kallmet
Shumë asqer banë me dekë

   

Por zadrimorët u ndeshën edhe me probleme të tjera krahas luftës kundër pushtuesit. Shpesh atyre u duhej të ndesheshin edhe me sulmet grabitqare të ndonjë çete cubash që binin në Zadrimë dhe ku mundnin bënin plaçkë. Në këto raste zadrimorët bashkoheshin duke i dalë ballë këtij rreziku, por komitat gjenin rastin dhe sulmonin natën kur njerëzit ishin duke fjetur gjumë nëpër shtëpitë e tyre. Kur e vinin re këtë gjë, u viheshin pas gjurmëve dhe, kur kishin mundësi t’i arrinin, me pushkë e me përpjekje luftarake arrinin ta kthenin mbrapshtë gjënë e gjallë të grabitur. Kjo gjë ka ndodhur në Kodhel, por edhe në vende të tjera dhe për këtë flet edhe kënga e mëposhtme:

Kam vra cubat e kam kthy dalë

Qaj Dod Jaka pika e djalit

Na i kanë marrë qet’e kularit,

Na i kanë tha trollin e stomit.

Kap martinen e po i bjen malit.

Po i bjen malit tuj shiku

Has ndër cubat tuj pushu.

Njenin vra tjetrin shitu.

Dredh Kuqoj, hajde me mu

Ec me mu, hajde te shpija!

Po më pvesin grat e fmija.

Po më pvesin për nji fjalë,

Ka vra cubat e ka kthy dalë

Zadrims i la ni faqe t’bardhë.

Ngjarje të tilla nuk kanë qenë të veçuara, por të shpeshta dhe, ashtu siç e cilësova edhe më lart, një gjë e tillë ka ndodhur edhe në Kodhel kur grabitet tufa e bagëtive e gjyshit të babait tim dhe së bashku me një kushëri të tijin, Simon Ndokën, nipin e Gjok Hilës, u vihen nga pas komitëve dhe, kur dalin në qafën e Malit të Kreshtës në vendin e quajtur Laku i Bajraktarve, në distancë rreth 200-300m më poshtë shohin tufën e bagëtive të rrethueme në një mriz dhe cubat duke pushuar e duke ngrënë. Në atë kohë ia nisin pushkës dhe pastaj ndjellin tufën e bagëtive të cilat duke njohur zanin e të zotit, shpërthejn gardhin dhe turren drejt tyre. Cubat nuk patën ç’të bënin dhe u tërhoqën, por një mbështjerrë mbeti atje, pasi atë e kishin lidhë me litar pas një peme. Pasi morën tufën e deleve dhe të dhive dhe i kthyen në Kodhel, Shtjefni niset dhe bie në Mnelë, pasi i kishte diktuar se cilët ishin ata që e kishin grabitur. Aty kishte ngrënë bukë edhe herë të tjera dhe plaku i tyre, gjithashtu ishte mikpritur disa herë në konakun e gjyshit të babait tim, Shtjefen Zefi. Pra shkoi atje dhe i kërkoi llogari pse njerëzit e shtëpisë së tij me disa të tjerë i kishin ra pre e i kishin grabitur bagëtitë e vathës dhe, edhe pse kishin arritur ta merrnin tufën gati të plotë, me përjashtim të një rrunze që e kishin therë, kishin mbajtur një mëshqerrë, prandaj kërkonte t’ia kthenin. “Miku” i tij e mohoi një gjë të tillë dhe pastaj i tha se sipas zakonit mund t’ia lante me be. Shtjefni pranoi, por i la mjaft kohë para se parota e tij të mblidhej e ta kryente ritin e besë me qëllim që ta kishte kohën e nevojshme për të pyetur njerëzit e vet dhe të sigurohej mirë. Përsa i përket rrunzës së therur i tha se ua kishte falur dhe nuk ua kërkonte, por për mëshqerrën e donte. Nuk dëshironte ta vinte para një veprimi të tillë “mikun” e tij të bukës, por ai kishte këmbëngulur dhe nuk i kishte lënë asnjë rrugë tjetër. Kështu, ditën e caktuar, pas disa javësh Shtjefni kalon malin dhe bie në Mnelë ku i gjen të mbledhun 24 burrat e parotës. Para se ta fillonin ritin e besë, e pyet edhe një herë tjetër nëse kishte ndryshuar mendim dhe kishte diçka tjetër në mendje, ndryshe nga beja, por ai nguli këmbë për ta larë me be akuzën e turpin që ia kishin ngarkuar. Kështu Shtjefni e pranoi dhe filloi beja e kërkuar. Kur e bënë benë dy të parët, Shtjefni e ndalon të tretin ta vazhdojë benë dhe i thotë të zotit të shtëpisë të akuzuar:

-Tash kur të duash lëshoje të kullosë në mal me bagëti të tjera se nuk asht e imja më. Edhe në qoftë se gabimisht e kalon malin dhe vjen në Kodhel e i bashkohet tufës time, vetë kam me e marrë e për lakut kam me ta sjellë këtu se nuk asht e imja ma.

Historia u mbyll këtu, por pasojat e besë në rrenë në palën tjetër ishin jo të lehta, por unë nuk dua ta trajtoj këtu, pasi nuk është ky objekti i shkrimit, megjithse riti i besë ka qenë një traditë edhe e Zadrimës dhe gjithmonë kjo shoqërohej me shprehjen “Beja ka rrufenë, prandaj matu para se ta bash benë!”

Me që jemi këtu tek riti i besë, ndoshta është me vend për brezat e rinj që nuk kanë dëgjuar asgjë për këtë traditë kanunore shqiptare, të jap një shpjegim të shkurtër. Kur kishte një dyshim dhe një akuzë për një ngjarje të rëndë e me pasoja e kur pala e dyshuar apo e akuzuar e mohonte akuzën, detyrohej të vihej para besë. Në qoftë se e refuzonte benë, do të thoshte se e kishte kryer aktin dhe duhej të ishte përgjegjëse për ta shlyer atë dëm që kishte shkaktuar, por kur e kryente benë, ishte e shlyer nga akuzat dhe akuzuesi nuk kishte të drejtë t’i kërkonte më llogari. Po si organizohej beja? Pala akuzuese i kërkonte palës së akuzuar që në një ditë të caktuar të mblidhte një parotë me burra që ta udhëhiqnin benë. Po çfarë ishte parota? Parota ishte një grup burrash prej njëzet e katër vetësh ku dymbëdhjetë ia kishte caktuar akuzuesi dhe pjesën tjetër duhej ta gjente i akuzuari. Në ditën e caktuar mblidhej parota në kishën e fshatit, apo edhe në ndonjë vend tjetër të caktuar e vihej ungjilli i shenjtë e në mungesë të tij një kryq dhe e fillonte i pari i akuzuari i drejtpërdrejtë e më pas të tjerët pas tij një e nga një. Si zakonisht beja kishte një formulë gati fikse dhe fillonte duke vënë duart në ungjill e niste me fjalët: “Sheh te beja e Zotit, si e bafsha më ndihmoftë unë nuk kam gisht në këtë gja që akuzohem dhe nuk di asgja për të! Amend!” Kështu vazhdonin edhe të tjerët dhe sidomos ata që ishin palë e akuzuar, por dëshmitarët e thirrur për be ishin të lirë ta ndryshonin e ta bënin në formën dëshmie: “…..dëshmoj para Zotit se filani nuk ka gisht në këtë punë dhe se vetë nuk di asgja se kush e ka krye këtë veprim! Amend!” Ai që kishte grumbulluar parotën për be ishte i detyruar të shtronte drekën për ata që kishin marrë pjesë në be. Shpesh përflitej për ata që e kishin bërë benë në rrenë dhe kur atyre u ndodhte ndonjë fatkeqsi, e lidhnin me benë e bërë në të gënjeshtërt. Nga kjo gjë njerëzit mateshin mirë para se ta bënin benë, madje hezitonin ta kryenin atë rit edhe kur ishin të sigurt se nuk kishin gisht në ngjarjen apo veprimin për të cilin akuzoheshin. Aq më shumë e vështirë ishte të gjendeshin njerëz ta shoqëronin të akuzuarin në be, se i druheshin një fatkeqsie që mund t’u sillte ajo be.

Duke u kthyer edhe një herë tjetër tek qëndresa heroike zadrimore ndaj pushtuesve si dhe kundër sulmeve grabitqare të komitave të maleve, desha të shtoj këtu se zadrimorët gjithmonë kanë treguar solidaritet dhe bashkëpunim në mes tyre. Jo të pakta kanë qenë rastet kur burrat e një fshati u kanë shkuar në ndihmë fshatarëve të tjerë të fshatrave të ndryshme. Kështu, burrat e Blinishtit i shkojnë në ndihmë Kallmetit kur këtë të fundit e sulmojnë komitët e Mirditës. Kësaj ngjarjeje i është kushtuar një këngë që ka qenë kënduar shpesh në të kaluarën në Zadrimë sidomos në netët e dimrit pranë oxhakut të zjarrit nga rapsodët popullorë që nuk ishin të pakët e në mungesë të radiove e televizorëve, burrat dhe pleqtë zadrimorë, ose këndonin këto këngë, ose u tregonin të pranishmëve ndodhi të ndryshme dhe bëma e trimëri nga burra të Zadrimës dhe të Shqipërisë. Kënga në fjalë titullohet:

Ndihmë Kallmetit

Marka Ndoka burr i burrit

Për të gjatë po i bie katundit.

Kush a djalë që vjen me mu

Vjen Gjok Doçi n’Kallmet me urdhnu.

Kur t’urdhnojë Gjoka n’Kallmet

Shoktë e mi ma mirë me dekë.

Na ruaj Zot! O kapidan,

Tash tri herë m’ka çu nishan

M’çoi nishan e m’çoi haberin

Prite Oroshin, prite Kthellën!

Prit Mirditën, faqezezën.

Faqezez, more Troshan,

Del në kodër e ban seranë

Të gjithë Blinishti u çu në kamë

T’shkojmë me dekë, shoktë mos t’i lamë.

Ndrek Sollaku paska thanë

Hajdi djem e mos ta lamë

Xhabehanet n’allç i kam.

Luftën dhe qëndresën ndaj pushtuesve të të gjitha llojeve dhe të kohërave të ndryshme zadrimorët e kanë zhvilluar edhe në drejtim të këmbënguljes dhe qëndresës së fortë e të vazhdueshme për të ruajtur me fanatizëm traditat, zakonet dhe fenë e tyre. Këtu është vendi të theksojmë se zadrimorët në masën mbi 98% janë të besimit katolik të vendosur gradualisht që nga shekulli i parë pas lindjes së Krishtit dhe këtë besim nuk e ndryshuan as nga pushtuesit sllavë në ortodoks, pasi ata e kishin kryesisht këtë besim, por as edhe në mysliman gjatë 500 viteve të pushtimit osman, megjithëse këta të fundit bënë përpjekje të vazhdueshme me mënyra të ndryshme ta ndryshonin besimin e zadrimorëve. Pushtuesit turq prvuan ta nështronin me forcë Zadrimën ta myslimanizonin, por zadrimorët nuk iu nënshtruan dhunës dhe reprezaljeve osmane e për këtë shpesh zadrimorëve iu desh të shpërnguleshin periodikisht dhe të ktheheshin përsëri në trojet e tyre pa e ndryshuar besimin e tyre katolik.

Osmanët sollën kolonë në Zadrimë nga zona të myslimanizuara të Shqipërisë dhe u dhanë prona dhe toka të braktisura nga banorët vendas, por zadrimorët e ikur, vinin dhe u shpallnin luftë kolonëve e i detyronin të largoheshin nga pronat e tyre. Në disa fshatra ka pasur mjaft myslimanë kolonë, madje në disa prej tyre në masën 100% siç ishte Baqli e ndonjë tjetër, por sot në fshatin Baqël që prej më se 100-150 vitesh nuk ka asnjë familje myslimane, ashtu siç nuk ka në shumë fshatra të tjerë të Zadrimës si në Kodhel, Dajç, Dragushë, Grash, Blinisht, Piraj, Fishtë, Troshan, Kallmet, Rraboshtë, Merqi, Kakarriq, Krajën, Nënshat, Hajmel, Ndaraç, Dheu Lehtë, Pistull etj., por ka nga ndonjë familje apo grup familjesh në fshatra të tjera, ose të sjella prej qëkuri aty, ose të kthyera në mysliman të ndonjë familjeje që nuk ka rezistuar sa mundet ndaj presionit.

Një metodë tjetër që osmanët përdorën për islamizimin e Zadrimës dhe të krejt Shqipërisë ishte edhe blerja e besimit me para, prona dhe ofiqe, por zadrimorët nuk u joshën as nga parat e turkut, as nga pronat që ua ofronin ata e aq më tepër nga ofiqet e pushtuesit me të cilin ishin gjithmonë në konflikt e luftë të përgjakshme, ashtu siç e cilësova edhe më lart. Prandaj, sot dhe kurdoherë askush nuk mund të thotë se zadrimorët kanë qenë popull frikacak dhe i nënshtruar, pasi historia e Zadrimës ka provuar të kundërtën e këtyre përshtypjeve e bindje lokale nga zona të ndryshme dhe sidomos nga mirditorët, të cilët nga halli dhe skamlleku i theksuar shpesh formonin çeta komitësh e kaçakësh dhe binin grupe-grupe në Zadrimë për të plaçkitur mallin e zadrimorëve të kamur dhe kjo gjë ndodhte kur zadrimorët gjendeshin në befasi, pasi në raste të tjera nuk arrinin ta bënin një gjë të tillë e shpesh linin edhe kokën në këto tentativa plaçkitjesh. Zakonisht plaçkitjet i bënin natën, kur askush nuk e priste sulmin e tyre, se ditën nuk ua mbante, pasi zadrimorët mund të organizoheshin dhe nuk i linin ta kryenin asnjë lloj plaçkitjeje. Por gjithashtu në jo pak raste pas një plaçkitjeje nga ana e tyre, zadrimorët kanë arritur t’u vihen pas cubave grabitqarë dhe ua kanë marrë me forcë plaçkën e grabitur, të organizuar, ose individë të ndryshëm. Pastaj, zadrimorët, shumica e tyre janë po ata mirditorë, po ata pukjanë, po ata malësorë të rënë në Zadrimë për mundësi më të mëdha jetese dhe nuk pati se si fusha t’i bënte frikacakë këta mirditorë, pukjanë apo malësorë të dikurshëm. Ata nuk u trembën nga pushtuesit dhe i bënë ballë me luftëra dhe kryengritje të vazhdueshme, ndaj nuk kishin si të ishin dhe as të merreshin si frikacakë. Ata luftonin ballas dhe pa u fshehur ferrash e skutash, por jepnin jetën pa asnjë hezitim kur bëhej fjalë për çështjen e atdheut, të fesë e gjuhës. Jo më kot në Zadrimë më shumë se kudo tjetër ishte parrulla flamur udhëheqës “Për fe e atdhe!” e nuk u zmbrapsën asnjëherë para asnjë armiku, cilido ishte ai.

Diktatura komuniste bëri që në të gjithë Shqipërinë të mbylleshin kishat dhe xhamitë dhe fenë e ritet fetare i ndaloi me ligj që nga shkurti i vitit 1967 dhe klerikët i burgosi e pjesën më të madhe prej tyre i ekzekutoi me pushkatim, ose me varje e së bashku me ta edhe një pjesë të atyre që i kundërshtuan këto masa drastike. Objektet e kultit i prishi, ose i ktheu në stalla apo, më e mira, në magazina prodhimësh bujqësore. Shumë prej tyre ishin edhe monumente kulture, por së bashku me objektet e rralla, me libra fetare dhe dokumentare, i shkatërroi e i asgjësoi, duke i groposur, ose duke i djegur ato. Urrejtja e shtetit ndaj fesë e sidomos ndaj asaj katolike në veçanti arriti deri aty sa lëshoi ushtri të tëra me ithtarë të komunizmit të përmbysnin çdo gjë edhe në shtëpitë e popullatës fshat më fshat e lagje më lagje duke rrëmuar edhe në arkat e grave e sunduqet e tyre për të sekuestruar objekte fetare. Por nuk mbeti me kaq. U vendos me ligj që në asnjë mënyrë fëmijëve që lindnin t’u viheshin emra me prejardhje fetare si Mark, Pal, Pjetër, Ndue, Nikollë, Zef, Marie, Rozinë, Luçie, Age, Pashk, Kristian, etj., por emra si Gëzim, Shpend, Petrit, Sokol, Pëllumb, Shqiponjë, Gjeraqinë, Vjollcë, Trëndafile, Dallendyshe, etj. të gjithë emra të marrë nga bota e kafshëve e shpendve, ose bimëve si dhe variante të ndryshme, gjoja se ishin puro shqiptarë si fjalë e emra.

As që diskutohej pastaj që fëmijët e lindur të pagëzoheshin në objekte kulti dhe as tek ndonjë ish njeri i fesë që ende kishte mbetur i paekzekutuar nga diktatura. Po të tentohej ndonjë gjë e tillë, menjëherë denoncohej tek organët e sigurimit të shtetit dhe rrëzikonte një dënim prej disa vitesh burg. Megjithatë, zadrimorët, pjesa dërrmuese e tyre në fshehtësi i ndoqen ritet e fesë si dhe fëmijët e tyre i pagëzonin duke e gjetur menyrën për ta kryer këtë rit fetar. Gjithashtu, edhe festat fetare i festonin fshehtas e nuk u ndaluan asnjëherë pa i festuar e kujtuar ato sipas zakonit, ashtu siç kishin bërë para se feja të ndalohej me ligj. Këto rite, jo vetëm që i kryenin ashtu fshehtas, por edhe u përpoqën t’ua transmetonin edhe brezave të rinj.

Tradicionalisht zadrimorët i festonin Pashkët dhe Krishtlindjet, por Pashkët ishin gjithnjë festat që ekspozoheshin, pasi duheshin kryer disa rite tradicinale që nuk mund të fshiheshin lehtas. Si traditë për Pashkët duheshin bekuar buka, vezët, djathi dhe hudhrat e njoma. Po kështu vezët e ziera duheshin ngjyrosur me të kuqe dhe kjo i padiste zadrimorët se fëmijët që i prisnin me shumë gëzim Pashkët edhe pse do të merrnin vezë të kuqe nga prindërit apo komshinjtë kur u shkonin për vizita, i thyenin me njëri-tjetrin në rrugë e kudo pa u ruajtur nga kush. Lëvozhgat e vezëve të ngjyra i hidhnin pa kujdes në rrugë e kjo bënte që të vetpaditeshin. Mgjithatë, asnjëherë nuk u ndaluan t’i festonin Pashkët zadrimorët dhe diktatura komuniste përdori metoda nga më të ndryshmet për t’i penguar. Një nga ato metoda ishte edhe organizim aksionesh të ndryshme në bujqësi, sidomos. Një rast i tillë ka qenë edhe 15 prilli 1979 kur vendi u shkund nga termeti dhe rrfshoi shumë shtëpi në rrethet Lezhë dhe Shkodër, por njerëzit, shumica e tyre ishte nëpër aksione dhe nuk pati aq shumë viktima sa shtëpi u rrafshuan dhe do të zinin brenda shumë njerëz po të ndodhte në kohë tjetër.

Siç e thashë edhe më sipër, zadrimorët i gjenin mënyrat për t’i zhvilluar ritet fetare edhe në kohën e komunizmit dhe i bekonin vezët, djathin, bukën dhe hudhrat e njoma në kushte shtëpie dhe ashtu fshehtas, por para dhe pas komunizmit i bekonin dhe i bekojnë në kishë.

Jo pak raste të moshuarit u drejtoheshin vendeve të shenjta për të bërë lutjet fetare. Mjaft domethënëse ka qenë që në Kodhel, në vendin ku dikur kishte qenë kisha, një nga kishat më të vjetra të zonës, fshatarët kishin bërë një muranë me gurët e mbetur nga rrënojat e godinës së shkatërruar nga shteti dhe marrë pothuajse çdo gjë aty. Tek ai objekt i ndërtuar si një altar me gurët e mbetur të kishës së dikurshme njerëzit shkonin fshehurazi, por edhe haptasi, nganjëherë, dhe kryenin lutjet fetare.

                                                kjo foto e marrë në mënyrë spontane flet më shumë se çdo gjë tjetër

Shikojeni edhe këtë foton tjetër se si tregon se zadrimorët i ruajtën me fanatizëm objektet e kultit edhe pse këto gjëra mund t’u kushtonin shumë atyre.

 Pra as shteti më i egër me ligjet e tij nga më të egrat dhe me mjetët e tij të zbatimit të këtyre ligjeve me burg, me plumb e me litar, nuk arriti t’i gjunjëzojë zadrimorët dhe t’ua fshijë nga ndërgjegjja fenë e tyre dhe besimin tek Zoti. Edhe po të qëllonte që një anëtar i familjes ishte bërë gjithashtu edhe anëar i partisë komuniste, përsëri familja e tij nuk e largoi kurrë besimin tek Zoti, por fshehurazi i zbatonte lutjet dhe ritet fetare. Nuk dua ta ilustroj me shembuj konkretë, por po ia lë këtë që të flasë në vendin tim, fotos së paraqitur më sipër dhe ajo flet qartë e saktë, shumë më tepër se sa unë mund t’ju them ju këtu. Por nuk mund të rri pa komentuar se shumica e zadrimorëve, edhe pse dikush prej tyre për arsye nga më të ndryshmet ishte bërë anëtar partie, besimin e kishte ruajtur në mendje, në zemër e në shpirt, por pa e shfaqur hapur. Këtë e provoi periudha postkomuniste, por edhe ajo komuniste, pasi ata të ashtuquajturit anëtarë të partisë nuk u bënë kurrë luftëtarë të rreptë e të bindur kundër fesë e kundër njerëzve që besonin, jo vetëm në familje, por as në fshat dhe asgjëkundi. Edhe në se dikush ishte i detyruar të fliste kundër Zotit e kundër fesë, me vete thoshte:”Më fal, o Zot se jam i detyruar ta bëj këtë gjë!” dhe flisnin se duhej folur, se ishin të detyruar ta bënin, por bindja e tyre ishte ndoshta krejt ndryshe nga ç’nxirrnin nga goja.

Zadrimorët, krahas karakterit të tyre luftarak, përsëri kanë pasur një veçori dalluese dhe mjaft të theksuar. Ata janë shquar për tiparin e tyre paqedashës dhe mirëkuptues me njëri-tjetrin. Konfliktet dhe keqkuptimet që ndonjëherë mund të jenë krijuar mes tyre spontanisht i kanë zgjidhur jo me pushkë apo shpatë, veç ndonjë rasti ekstrem e të veçuar, por me mirëkuptim dhe me pleqërime nganjëherë edhe kolektive. Gjithnjë në komunitet janë përpjekur të krijojnë marrëdhënie të ngrohta dhe dashamirëse duke e ndihmuar njëri-tjetrin në shumë drejtime e fusha të jetës. Kjo ka ndodhur si në raste fatkeqsie, por edhe në varfëri e skamllek. Kur shoqi apo bashkfshatari i tij nuk ka pasur me se të ushqejë fëmijët, zadrimori ka ndarë kafshatën e gojës me të pa i kërkuar t’ia kthejë si hua të marrë. Para kolektivizimit të bujqësisë, mes tyre zhvillonin punime kolektive si në korrje e shirje të drithrave, por edhe në mbjellje. Shpesh ka pasur familje që nuk kanë pasur mundësi, mjete e krahë pune njaftueshëm e toka u mbette pa punuar e mbjellë e në këto raste mblidheshin bashkëfshatarët e ia punonin e mbillnin tokën kolektivisht, sidomos familjeve që nuk kishin mjaftueshëm krahë pune si vejushat apo pleqve që nuk kishin djem, por vetëm vajza, si dhe të atyre familjeve që nuk i kishin qetë e punës për ta punuar tokën. Korrjen apo shirjen e drithrave e bënin me radhë duke filluar tek ato familje ku gruri apo misri ishte pjekur më përpara të tjerëve duke u mbledhur të gjithë krahët e mundshëm të punës pa pasur asnjë lloj paragjykimi që dikujt i shkuan aq punëtorë dhe aq do t’ia kthente ndihmën. Siç thashë më sipër, nuk llogaritej sa të ndihmonin duhet t’i ndihmosh, pasi qëllonte që të ishe një apo dy krahë të mundshëm për punë, por familjet e tjera të vinin me tre, katër apo më shumë krahë pune, aq sa ata kishin mundësi të angazhoheshin, po mund të kishin ndoshta edhe veç një krah pune. Në çdo rast kjo ndihmë bëhej pa ndonjë shpërblim, por si solidaritet mes tyre. Edhe kur dikush ishte duke ndërtuar një shtëpi, krejt në mënyrë vullnetare dhe pa kërkuar asnjë lloj shpërblimi, mblidhëshin bashkëfshatarët e tyre dhe jepnin nga një dorë ndihme sipas nevojës që kishte. Këto gjëra që po i shkruaj këtu, nuk po i shkruaj se i kam me të dëgjuara, por të para dhe të provuara që nga koha e fëmijërisë sime të hershme e deri në ditët e sotme dhe ata që e lexojnë këtë shkrim timin, jam plotësisht i bindur që më japin plotësisht të drejtë, madje ndokush edhe mund të më bëjë vërejtje se nuk kam thënë aq sa duhet për këto vlera të mrekullueshme e të pamohueshme zadrimore.

Për ta ilustruar atë që thashë më sipër, po sjell këtu një kujtim të fëmijërisë sime dhe nuk mundem ta anashkaloj pa e nënvizuar. Ishte viti 1962-63 kur gjyshi, babai e xhaxhallarët e mi po ndërtonin kullën e madhe dhe ishte koha që kooperativa po ua merrte shpirtin fshatarëve me punë të rënda, çdo mbrëmje pas pune vinin të gjithë fshatarët e ndihmonin për afro një orë duke vendosur mbi skela gurë e halikë që duheshin për ndërtimin e mureve, edhe pse ata ishin të lodhur e të raskapitur nga puna në kooperativë. Ata vinin pa përjashtim, jo vetëm burrat apo djemuria, por edhe gratë e vajzat dhe nuk largoheshin deri sa skelat të ishin mbushur plot e të nesërmen mjeshtrit i dërgohej vetëm llaçi me rërë e gëlqere se nuk kishte nevojë për të tjerat.

Ky solidaritet ka vazhduar gjatë dhe besoj se vijon edhe në ditët e sotme. Pra, kur dikush kishte nevojë për ndonjë ndihmë, zadrimorët nuk kanë pasur nevojë të lëshojnë asnjë lloj thirrjeje apo kushtrimi, pasi kanë qenë gjithmonë pranë njëri-tjetrit për ta ndihmuar në të mirë e në të keq. Me bindje të plotë dhe me plot seriozitet them se shteti komunist nuk i shpiku aksionet, pasi ato i gjeti në popull si traditë solidariteti e shkelqyer e tyre. Aksionet u bënë të mërzitshme, madje edhe të urryera, pse u abuzua me të, pse ato bëheshim me diktat e me dhunë, pse ato bëheshin pa kriter, pse ato bëheshin kohë e pa kohë, pse ato bëheshin edhe prej cinizmit të shtetit komunist, sidomos kur binin festat fetare siç ishin Pashkët Katolike e diktatura që kishte bërë çmos ta çrrënjoste fenë, kishte shpikur edhe të ashtuquajturat “Të dielat komuniste” ku mblidhte që nga fëmijët e kopshteve e deri tek të moshuarit gati me një këmbë në varr dhe i grumbullonte në ato aksionet e “Të dielave komuniste”, veç që zadrimorët të mos festonin nëpër shtëpitë e tyre. Ja pra pse ajo traditë e shkelqyer e solidaritetit e zadrimorëve, jo vetëm u degjenerua, por filloi të bëhej edhe e urryeshme. Megjithatë, prap zadrimorët e ruajtën solidaritetin për njëri-tjetrin dhe e shfaqën në mënyrat nga më të ndryshmet në shumë drejtime e vazhdojnë ta shfaqin e ta çojnë më përpara këtë traditë të shkelqyer të tyre.

Zadrimorët jo vetëm ndihmonin njëri-tjetrin në zhvillimin e ekonomisë vetiake, por edhe e respektonin në maksimum pronën e njëri-tjetrit. Asnjëherë nuk e preknin e as e vidhnin pronën e të tjerëve edhe në qoftë se ishin në situata të rënda ekonomike. Më mirë provonin të lypnin, apo të kërkonin hua se sa ta vidhnin pronën e tjetrit, vjedhja ishte një turp më vete për zadrimorin dhe nuk ia lejonin vetës të binin në kurthin e saj në çfarëdolloj situate të vështirë që të ishin. Por, shpesh e tregonin të moshuarit që e kanë jetuar periudhën parakooperativiste, qëllonte që ndonjë gruaje shtatzënë i shkonte mendja për ndonjë misër të pjekur, apo ndonjë i sëmurë e dëshironte dhe në qoftë se nuk kishin në arat e tyre se mund të ishte pjekur më parë, njerëzit e familjes shkonin tek ara e ndonjërit që mund të kishte misra të njomë dhe e këputnin ndonjë kalli misri e në vendin ku kishte qenë kalliri i njomë, tashmë i hequr, vendosnin një kalli misri të pjekur, apo të thatë, ose edhe dy për një e pastaj ia tregonin të zotit të arës veprimin që të mos e kërkonte tek ndonjë përson tjetër.

Krahas këtyre cilësive që theksova më sipër, zadrimorët kanë pasur dallime edhe në ritet e organizimin e tyre si në ato të gëzimeve, ashtu edhe në rastet e fatkeqsive dhe të vdekjeve, organizimi i ceremonive mortore. Evenimentet e gëzuara janë të rasteve nga më të ndryshme dhe këtu mund të përfshihen edhe ato të festave fetare. Riti më i shënuar ka qenë gjithmonë ceremonia e martesës që lidhen me krijimin e një familjeje të re. Dasmat zadrimore tradicionale kanë qenë një nga monumentet më të skalitura të kulturës sonë kombtare, ndaj unë këtu më poshtë dua t’i shtjelloj disi më gjërësisht, edhe pse në një material tjetër unë e kam shtjelluar hollësisht këtë rit të veçantë në jetën e zadrimorëve. Mendoj se nuk është pa vend të paraqitet këtu edhe një herë tjetër me hollësi organizimi i dasmës zadrimore në të dyja momentet, si në atë të djalit, ashtu edhe dasmën e vajzës. Ritet që zhvillohen në këto momente kanë disa dallueshmëri mes tyre dhe ato ndryshime do të përpiqem t’i shtjelloj më poshtë.

Dasma zadrimore, pa dyshim është një monument i veçantë i kulturës popullore shqiptare. Zadrima në përgjithësi është dalluar nga pjesët e tjera të kombit tonë në shumë drejtime, sidomos në veshjen e saj tradicionale, si dhe në zakonet e traditat e veçanta. Në kohët e sotme, ose më mirë të themi, në kohërat moderne, traditat kanë evoluar dhe kanë shkuar drejt një unisoni të përgjithshëm duke i shkrirë traditat me modernen. Sot, mund të them pa frikë se traditat e hershme, ose anashkalohen, ose nuk demonstrohen pothuajse fare, veçse, ndoshta në festivale të ndryshme kombëtare ose lokale. Për këtë gjë unë nuk ndjehem aspak i alarmuar, pasi kohërat evolojnë e bashkë me të edhe traditat e kjo është krejt normale, pasi edhe traditat e hershme në shtresëzimet e ndryshme kohore kanë evoluar dhe ndryshuar pjesërisht duke u shkrirë me elemente të reja apo duke i shtuar ato sipas rastit. Për këtë mjafton të paraqes një element të veçantë të dasmës zadrimore. Nusja në ditën e martesës së saj ka dalë nga dera e gjinisë e mbuluar me një duvak të kuq në kokë. Unë për vetën time jam i prirur për të besuar se kjo nuk ka qenë një traditë shumë e lashtë. Mendoj se kjo traditë është huazuar nga pushtimi turk i Shqipërisë. Dihet se pushtimi turk ka ndikuar së tepërmi në gjuhën dhe kulturën shqiptare dhe kësaj dukurie nuk i ka shpëtuar as Zadrima, edhe pse aty nuk është përqafuar pothuajse aspak feja islame e sjellë nga ky pushtim, ashtu siç e theksova më sipër. Megjithatë, ky pushtim ka ndikuar së tepërmi në gjuhë(sidomos në leksik) edhe zakone, pavarësisht se nuk arriti të depërtojë në besimin fetar aq sa në pjesë të tjera të kombit.

Dasma zadrimore ka veçantitë e saj nga ana e organizimit. Ajo është organizuar në disa etapa të veçanta. Duhet cilësuar që në fillim këtu se në dasmën e djalit është kënduar e hedhur valle, ndërsa në dasmën e vajzës, pak, ose aspak është kënduar dhe këtu ka qenë dallimi kryesor midis këtyre dy raste evenimentesh. Prindërit dhe të afërmit e vajzës që martohej e kanë organizuar dasmën e saj jo si një moment gëzimi e hareje, ashtu siç organizohej dasma e djalit, pasi ata po nxirrnin nga familja e tyre një pjesëtar të saj, ndersa ato të djalit po e zgjeronin familjen me një pjesëtar të ri. Pra nuk e konceptonin dasmën e vajzës si moment të rëndësishëm në jetën e saj, aq më tepër kur në ato kohëra lidhjet martesore bëheshin me shkuesira dhe shpesh edhe pa dëshirën e vetë vajzës. Ishin mjaft të rralla lidhjet martesore mbi bazën e një dashurie që do t’i paraprinte fejesës së dy të rinjve e më pas martesës së tyre. Dashuritë, edhe në se ekzistonin, ishin të fshehta dhe ishin tabu e herezi për opinionin e zonës. Kur qëllonte të kishte raste të tilla, djali e rrëmbente(grabiste) vajzën dhe kështu krijohej familja e re. Kanë ndodhur mjaft raste të tilla në të kaluarën kur dashuria ishte tabu. Gjithnjë këtu bëhet fjalë në kohërat e kaluara, pasi sot kohërat kanë ndryshuar dhe ceremonitë e martesave, pra dasmat, kanë ndryshuar mjaft dhe ndryshimi mes dasmës së djalit dhe dasmës së vajzës është zbutur shumë dhe gati kanë vënë shenjën e barazisë në mënyrën e organizimit dhe të gëzimit e haresë me të cilat shoqërohen.

Le të flasim së pari për mënyrën e organizimit të dasmës duke paraqitur këtu etapat kryesore të saj që nga fillimi e deri në përfundimin e plotë. Siç e cilësuam edhe më sipër, dasma zadrimore ka nisur dy javë më parë se nusja vinte tek dhëndrri me ditën e leçisë së dhëndrrit dhe të nuses. Në kishën e fshatit të dhëndrrit, por edhe në kishën e fshatit të nuses, dy javë para se dasma të kryhet, prifti shpall martesën e çiftit të ri kandidatë për martesë. Në mes të ceremonisë fetare, ai bën njoftimin si më poshtë: “Filan Fisteku nga fshati( K… )marton djalin e tij X Y me vajzën e (— —) nga fshati(B— )të dielën(hënën) më datën….; pas dy javësh. Janë të lutun ata që dinë diçka në lidhje me këtë martesë, se nuk duhet lejuar, ta thonë sa më shpejt, ose të heshtin përgjithmonë.” Kjo gjë thuhet në të dy kishat si atje ku leçitet vajza ashtu edhe atje ku leçitet djali. Nuk jam shumë i sigurtë, por mendoj se leçia është bërë me kërkesë të prindërve të të dy kandidatëve për martesë edhe në kishat më të afërta të fshatrave fqinjë edhe me qëllimin që miqtë dhe të afërmit e atyre familjeve të njoftohen më mirë për këtë martesë. Karakteristikë e Zadrimës ka qenë se fshatrat kanë qenë përgjithësisht të grumbulluara nga ana e vendosjes së shtëpive dhe gjithashtu edhe jo shumë larg fshati nga fshati. Kanë variuar nga një gjysëm ore, madje edhe më pak, me këmbë nga njëri fshat tek tjetri më i afërt, deri edhe në një apo diçka më shumë orë. Nuk flas për fshatra përtej fshatrash pasi rrezja mund të ketë qenë edhe pak më e madhe se edhe nga një apo dy orë larg. Pra miqësia nga ana tjetër nuk ka qenë edhe aq e largët. Gjithashtu, zakonisht edhe martesat nuk janë bërë të largëta, por rrallëherë edhe brenda fshatit, sidomos në fshatrat e vegjël, se në fshatrat e mëdhenj edhe kanë ndodhur në disa raste. Edhe në fshatrat e vegjël në ndonjë rast siç është fshati Kodhel ku ka pasur, për aq sa njoh unë, dy apo tre raste që unë nuk dua t’i them këtu, nga që kjo dukuri nuk është objekt i këtij punimi që jam duke paraqitur, por dua të shtoj se në fëmijërinë time Kodhelin e kam njohur me më pak se njëzetë familje me një apo dy lidhje martesore brenda fshatit, por asnjë rast brenda fisit.

Ditën e leçisë, babai i djalit që martohej, mblidhte më të afërmit e tij dhe shtronte një gosti. Zakonisht në këtë gosti thirreshin bijat e martuara, xhaxhallarët e dhëndrrit nëse kanë qenë të ndarë familjarisht nga trungu, dajat e dhëndrrit apo ndonjë tjetër, por edhe jo aq shumë, sigurisht, sipas mundësisë ekonomike dhe dëshirës së të zotit të shtëpisë. Sigurisht që nuk ka pasur edhe rregulla të ngurta për këtë gjë. Kur janë mbledhur mysafirët për drekën e gostisë, janë kënduar këngë të ndryshme, por ajo këngë që ka çelur siparin ka qenë: “Sa shyqyr kenka njiktu!” e pastaj kanë pasuar edhe të tjera si zakonisht të kënduara nga gratë dhe bijat e familjes. Pra kjo ka ndodhur fill pas momentit të leçisë dhe kur njerëzit janë kthyer nga kisha e janë mbledhur në shtëpi, kur janë rreshtuar në sofër për të ngrënë drekën. Kjo gjë ka shënuar, gjithashtu, edhe hapjen e dasmës.

Dua të shtoj këtu edhe një dukuri tjetër në lidhje me organizimin e ritualit të dasmës, madje duhej ta kisha cilësuar më parë. Disa kohë para leçisë dy familjet e kandidatëve për martesë merreshin vesh dhe caktonin ditën që do ta bënin dasmën. Kjo marrëveshje bëhej me mirëkuptim dhe në bazë të plotësimit të kushteve për zhvillimin e dasmës nga secila familje dhe kështu caktohej ajo që quhej vade. Pra ata e “ndanin vaden” për ditën e dasmës. Gjithashtu, para se të bëhej leçia, diskutohej për ndonjë problem të mundshëm që mund të dilte si pengesë për zhvillimi e dasmës dhe atëherë, pasi të ishin marrë vesh përsëri, vendosej të bëhej leçia.

Dasma, gjithashtu, në një formë të veçantë, ka vazhduar pa ndërprerje edhe në ditët në vazhdim. Këtu nuk po përmend përgatitjet për dasëm, por po them për gazin e harenë që i ka shoqëruar ato ditë. Atmosfera e atyre ditëve në vazhdim ka qenë mjaft festive. Në secilën natë në vazhdim është mbledhur shoqëria me djem, vajza, burra e gra të fshatit, komshinjtë, fisi dhe kush ka mundur e kanë qëndruar deri vonë duke kënduar e vallëzuar apo duke luajtur lojëra të ndryshme popullore. Në një fare mënyre, është zhvilluar një festival i veçantë i kulturës popullore. Njerëzit ndiheshin të gëzuar e të argëtuar dhe mezi prisnin të vinin ato ditë që në fshat të bëhej ndonjë dasëm djali.

Në javën e fundit të dasmës janë zhvilluar aktivitete të rëndësishme që kanë pasur të bënin me zhvillimin dhe organizimin e dasmës dhe e quaj me vend t’i cilësoj këtu Krahas përgatitjes për dasëm, i zoti i shtëpisë që organizonte dasmën e djalit i ka shkuar për vizitë mikut të ri, familjes së nuses dhe ka marrë aprovimin për hapjen e dasmës. Kjo ka ndodhur, në mos jam i gabuar, ditën e mërkurë; d.m.th. katër, apo pesë ditë para se të shkonte me krushq e me dasmorë për të marrë nusen. Atje kanë diskutuar edhe për gatishmërinë e dasmës, por edhe për ndonjë problem që nuk ka arritur për t’u zgjidhur e për të gjetur mundësinë për ta eleminuar pa keqkuptime, apo për t’u zgjidhur në njëfarë mënyre. Familja e djalit ka dashur, nga ana tjetër të sigurohet nëse nuk ka ndonjë anullim të dasmës për ndonjë arsye të paparashikuar. Pasi janë marrë vesh për hapjen e dasmës, babai i djalit u ka dërguar fjalë njerëzve të fisit të tij që ditën e enjte në mëngjes herët të mblidheshin tek shtëpia e tij, dhe, pas i ka hartuar më përpara listat e mysafirëve që ka menduar t’i ftojë në dasëm, ka përcaktuar njerëzit(thirrësat) për çdo fshat ku kanë për të shkuar e për të thirrur miqësinë. Kështu edhe marrësat(gra të fisit) që janë caktuar për të marrë bijat e familjes me gjithë fëmijët e tyre. Zakonisht, atyre që u binte shorti të merrnin bija që kishin fëmijë djepi(të mitur), u duhej t’i sillnin në familje duke ua mbajtur ngarkuar mbi shpinën e tyre edhe djepat e fëmijëve të vegjël. Gjithashtu, i zoti i shtëpisë, thirrësave dhe marrësave ua përcaktonte se ku duhej të drekonin dhe zakonisht ishin miqtë më të afërt të familjes ku ata duhej të hanin drekën. E enjta para ditës së martesës për djalin, apo e premtja për vajzën, kanë shënuar zyrtarisht, nëse mund ta perifrazojmë kështu, hapjen e dasmës në fis dhe në miqësi. Miqtë e ftuar, zakonisht kanë ardhur tek dasma një natë para se krushqit të shkonin e të merrnin nuse, shumica, se disa kanë arritur vetëm për drekë, ashtu siç i zoti i shtëpisë që organizonte dasmën i kishte thirrur. Kjo sipas afërsisë dhe rangut në miqësi. Bijat zakonisht kishin shkuar më përpara, por edhe dajat apo miqtë e tjerë më të afërt janë thirrur për dy apo më shumë vakte gostie.

Familja e nuses i shpërndante thirrësat e marrësat një ditë më vonë; d.m.th. ditën e premte, dy ditë para dasmës. Edhe këtu, krahas detyrave, janë përcaktuar edhe se ku ata duhej të bënin drekën. Në darkë, kur janë kthyer e grumbulluar të gjithë thirrësat e marrësat, kanë shtruar gostinë dhe pas gostisë janë raportuar të gjitha sa kanë ndodhur dhe kanë treguar se me se janë shpërblyer nga miqtë kur kanë qenë atje e i kanë thirrur. Herë-herë, kjo gjë ka ndodhur para shtruarjes së gostisë në çastin kur janë grumbulluar të gjithë në shtëpi, duke pasur parasysh që të mos harrohej ndonjë detaj që duhej diskutuar apo ndrequr. Dhuratat kanë qenë peshqirë faqesh, çorape burrash, shami grashë, apo shami xhepi burrash, e para̍ me shuma të ndryshme që secili ishte i detyruar t’i raportonte para të zotit të shtëpisë duke treguar nderën e secilit mik të ftuar. Gjithashtu, aty është raportuar edhe për ndonjë të papritur, apo ndonjë të paarritur për t’u ftuar, nëse ka pasur të tillë duke mos i gjetur në shtëpi apo që edhe mund të jenë harruar. Janë treguar këto me qëllim që të ndreqeshin në ditën që pason, po të ishte e mundur. Kështu ka ndodhur në të dyja dasmat; si atë të djalit, ashtu edhe atë të vajzës. Pasi janë përfunduar këto raportime dhe thirrësit e shërbyesit e tjerë kanë ndarë në mënyrë të barabartë paratë e dhuruara nga miqtë(këtë nuk mund ta them me siguri për të gjitha fshatrat e tjerë të zonës, por veç mund ta konfirmoj për fisin të cilit i përkas që ka ndodhur pikërisht kështu), i zoti i shtëpisë ka përcaktuar detyrat për të gjithë pjesëtarët e fisit. Ndër detyrat kryesore janë: detyra e të zotit të shtëpisë, që zakonisht nuk është e nënkuptueshme që mund të jetë i zoti i dasmës, apo babai i dhëndrrit a i nuses; mund të jetë një i afërm i tij apo ndonjë nga fisi e kjo më tepër ka marrë ngjyrimin e drejtuesit të dasmës e zakonisht zgjidhej njeriu më adapt për të drejtuar; detyra e akshixhisë (kuzhinierit); detyra e rakixhisë dhe e kafexhisë; detyra e krushkaparit; petkaxhinjtë; arkaxhinjtë(ata që shkonin për të marrë arkën e nuses apo raftin në kohët e mëvonshme); deverit; gatojsave; atyre që duhej të siguronin drutë e zjarrit; atyre që duhej të shkonin në mulli për të bluar drithin; kamarierët; shoqërueset e nuses; djalit që duhej t’i rrinte nuses në prehër; e disa gjëra të tjera që kanë të bëjnë me dasmën dhe mbarëvajtjen e saj.

Në kohërat e mëvonshme këto detyra filluan të reduktoheshin, madje të hiqeshin për fare, nga që kushtet ndryshuan sipas kohërave. Kështu, detyrën e kuzhinierit filluan ta kryenin njerëz të pajtuar nga kryefamiljari me para. Kuzhinieri që binte në ujdi me të zotin e shtëpisë që bënte dasmën, i sillte me vete edhe ndihmësit e tij të cilët filluan të kryenin edhe detyrat e kamarierit. Por në fillim ndihmonin njerëzit e afërt të dhëndrrit. Kuzhinierët filluan të sillnin me vete edhe takëmet e kuzhinës si pjata, lugë, pirunj e thika si dhe enët ku gatuheshin harxhet e dasmës. Më përpara takëmet e kuzhinës dhe çdo gjë tjetër, siguroheshin nga anëtarët e fisit dhe të afërmit. Pra detyra e kuzhinierit(akshisë) u reduktua dhe u zëvendësua me kuzhinierë të punësuar që mund të mos ishin nga fisi, madje as edhe nga fshati. Sot edhe ky lloj kuzhinieri po shkon drejt eleminimit nëpër dasma, pasi po preferohen dasmat e zhvilluara nëpër lokale dhe vetë lokali i merr përsipër të gjitha problemet e kuzhines dhe çfarëdo që lidhet me to. Gjithashtu, në kohërat e reja, janë eleminuar disa detyra të tjera si ajo e thirrësave, pasi mysafirët tashmë njoftohen me ftesa të shkruara dhe standarde, ose me telefon. Gjithashtu, sot nuk pritet dita e enjte apo e premte për të thirrur apo shpërndarë ftesat për mysafirët, por ditë e javë më parë se dasma të kryhet dhe shpesh caktohet edhe ora dhe vendi ku zhvillohet ceremonia, d.m.th. lokali ku bëhet dasma, kur pronetohet një lokal për dasmën. Po ashtu, prej kohësh ata që duhej të siguronin miellin apo drutë e zjarrit për gatimin e harxheve, u eleminuan që herët, pasi buka sigurohej e gatshme nga furrat e kooperativave bujqësore përkatëse, apo drutë ishin blerë qëkuri, pasi pyjet e fshatit kishin avulluar, po ashtu, qëkuri. Raftat e nuses, gjithashtu, ose i kishin siguruar dhëndurrët në dhomat e gjumit, ose në fillim, silleshin së bashku me nusen kur ajo merrej me makinat e kooperativës që ishin gjithashtu kamionë transporti e për pasojë nuk kishte nevojë të caktohej ndokush për këtë punë, veçse, ndoshta formalisht në fillime. Në hershmëri, kur nuk ekzistonin mjete transporti automobilistike dhe rrugët, gjithashtu ishin të papërshtatshme, arkat e nuseve transportoheshin me qerre e qe. Shih foton e mëposhtme.

Ndryshimi i kushteve dhe formës së organizimit të dasmës ndikoi edhe tek kënga e dasmës, jo vetëm në përmbajtje, por edhe në reduktimin e saj deri në pauzë të plotë të saj, për të mos thënë më të keqen, në vdekjen e saj të plotë. Filluan të pajtoheshin, krahas kuzhinierëve e kamerjerëve, edhe orkestra e këngëtarë dhe kënga tradicionale filloi të tkurrej dhe të heshtte pothuajse tërësisht. Madje sot, ata që bëjnë ndonjë dasëm djali apo vajze, i drejtohen ndonjë agjensie që organizon ceremoni të tilla dhe ato agjensi i organizojnë në mënyra dhe forma nga më të ndryshmet jashtë çdo kornize tradicionale. Edhe diçka tjetër ndryshoi, madje për mire. Tani më edhe në dasmën e vajzës këndohet dhe bëhet gëzim e hare, por jo me këngë tradicionale dasme, po me DJ apo orkestra të pronetuara nga familja, kështu edhe martesa e vajzës u kthye në një ditë të gëzueshme duke e grisur përfundimisht zymtësinë e dikurshme që e pllakoste atë përgjithësisht. Zakonisht, në kohët e reja lidhjet në çift bëhen mbi bazën e dashurisë, por edhe kur bëhen me shkuesi, përsëri lidhjet bëhen me njohjen dhe pëlqimin e të dy të rinjve që do të krijojnë familjen e re.

E shoh me vend këtu të bëj një analizë krahasuese mes organizimit të dasmës në Zadrimë dhe organizimit të dasmës në Mirditë në një moment të caktuar dhe pikërisht në atë të ftuarjes së miqësisë. E kam fjalën gjithnjë për periudhën para ndryshimeve dhe paramoderne, se tashti pothuajse janë njësoj në mënyrë organizimi. Në Mirditë, për aq sa kam njohur dhe sa kam pyetur në kohën rreth 11 vjeçare që kam jetuar e punuar atje(atëherë nuk kishte celular e kompiutera e për pasojë as rrjete sociale për të komunikuar drejtpërdrejt), familjarët që organizonin dasmën, si ata të djalit, ashtu edhe ata të vajzës, sapo e ndanin vaden(ditën e dasmës), ia hynin punës për të shkuar nëpër miqësi për t’i thirrur në dasëm edhe disa javë apo muaj më parë, pasi miqësia ishte e largët dhe nuk kishin mundësi me i thirrë me shoqni. Pra, ndryshe nga zadrimorët, mirditorët i thërriste miqtë vetë babai, vëllai apo xhaxhai i djalit apo vajzës që do të martohej dhe disa kohë më parë. Dasma zadrimore për nga mënyra e organizimit ka ndryshime të dukshme me dasmën mirditore edhe në shumë elemente të tjera që do t’i shtjelloj në vijim.

Sipas detyrave që cilësova më sipër edhe dasma zhvillohet sipas periudhave të caktuara e të rëndësishme. Ditën e shtunë në mëngjes, mblidhen përsëri njerëzit e fisit dhe shpërndahen në detyrat e caktuara. Para se të shpërndahen, shtrohet rakia e mezetë. Pas kësaj, ata që janë caktuar për të çuar dhantitë(petkat e nuses) bëhen gati dhe nisen e çojnë dhantitë.

Më parë se të nisej dhantia, hapeshin shamitë me dhanti dhe shpaloseshin para të pranishmeve e tregoheshin se çfarë ishte për nusen e çfarë ishte caktuar për njerëzit e tjerë, çfarë duhej të vishte ditën e dasmës e çfarë duhej të vishte në ditët në vazhdim. Cilat ishin stolitë dhe si ishin përgatitur ato. Të pranishmit i shihnin dhe jepnin mendimet e opinionet e tyre dhe pastaj ia merrnin këngës duke lavdëruar cilësinë e atyre materialeve që ishin përgatitur për t’u çuar për dhanti.

“Mhyri i nuses safi ar, safi ar/

Baba vjehërr faqebardhë, faqebardhë

Mhyri i nuses me flori, me flori

M’ia gëzofto nusja e tij, nusja e tij”

e kënga vazhdonte edhe me artikujt e tjerë që paraqiteshin para të ftuarve duke lavdëruar cilësinë e tyre. Pastaj, pasi materialet mblidheshin në shaminë e dhantisë, gratë e pranishme ia merrnin këngës: “Mbarë e mirë mblidhet shamia” e pasi niseshin ata që ishin caktuar për të çuar dhantinë, përsëri gratë e pranishme aty në atë ceremoni ia merrnin këngës: “…Baba vjehërr çon dhanti”. Këto fjalë, sigurisht, janë pjesë e këngës ku u këndohet edhe nënës apo edhe xhaxhait të dhëndrrit, krahas babait të tij.

Me çuarjen e dhantisë dasma vazhdon. Në dasmën e vajzës ka qenë zakon që ata që shkonin atje për të çuar dhantinë do të rrinin atje dhe do të drekonin aty. Diçka karakteristike ka qenë që para se të shtrohej dreka, paraqiteshin e shpaloseshin dhantitë në prani të të pranishmëve që ishin mbledhur tek shtëpia e nuses për ta pritur dhantinë. Zakoni e donte që edhe çdo gjë po të ishte e përsosur, diçka duhej sharë e refuzuar nga të pranishmit(nuk e di se pse), lë pastaj kur diçka ishte bërë vërtetë me varfëri dhe vërtetë nuk i plotësonte dëshirat e palës pritëse. Atëherë vërejtjet ishin edhe më të acarta dhe të vërteta, madje kishte edhe raste kur diçka që nuk ishte siç dëshirohej, refuzohej e kërkohej me forcë që të ndreqej, madje kërkohej edhe gjobë nga pala e nuses kundrejt palës së dhëndrrit ku kjo e dyta duhej medoemos ta paguante, ndryshe kishte rrezik që dasma edhe të prishej, kështu që nga pala e dhëndrrit shkonin edhe të përgatitur mirë me xhepat plot për ndonjë të papritur. Zakonisht, këto dukuri kanë qenë mjaft të rralla në Zadrimë, pasi populli ka qenë në shumicën dërrmuese mjaft mirëkuptues e tolerant, por mund të ketë pasur aty-këtu edhe grindavecë që kanë bërë përjashtim nga shumica e cilësuar. E cilësova këtë fakt se dasma nuk ka qenë vetëm gëzim e hare, por edhe kokëçarje e madhe për atë që e organizonte dhe ishte mjaft stresante në shumë drejtime. Një nga drejtimet stresuese sapo e paraqita dhe mund të them se ka pasur edhe shumë të tjera.

Një moment tjetër i dasmës ka qenë edhe pritja e miqve e cila është shoqëruar me këngë. U është kënduar dajave kur ata kanë mbërritur tek shtëpia e dhëndrrit-nip e sidomos dhuratave që ata kanë sjellë e në mënyrë të veçantë dashit të dasmës. Daja që ishte caktuar ta bënte këtë dhuratë duhej ta sillte me vete dashin. Thashë daja që ishte caktuar, jo pa qëllim, pasi mund të kishte qëlluar që nëna e dhëndrrit të kishte shumë vëllezër dhe motra e jo domosdo vëllai i madh i saj duhej ta sillte dashin, pasi në atë dasëm mund të ishte caktuar nga vëllezërit e saj i dyti apo i treti sipas radhës që do t’i takonte ta kryente atë detyrë, pasi të tjerët mund ta kishin kryer atë detyrë në dasma të tjera tek ajo motër apo tek motrat e tjera dhe ishte paracaktuar në njëfarë mënyre edhe radha. Dashin duhej ta tërhiqte daja i caktuar për atë detyrë dhe dikush duhej t’i grahte nga pas atij. Dashi kishte edhe cilësitë e paracaktuara; të mos ishte i vogël dhe i dobët se ndryshe ia shanin, të mos ishte shyt, d.m.th pa brirë dhe, gjithashtu, në brirët e dashit ishte zakon të viheshin dy kokrra mollë të kuqe si zakonisht. Gratë zadrimore e shoqëronin me këngë të veçanta arritjen e dajës me dash, por edhe arritjen e dasmorëve të tjerë, gjithashtu, madje ishin caktuar në mënyrë të veçantë gratë që do t’u këndonin dasmorëve, sapo t’i diktonin se kush po vinte me qëllim që të përmendej edhe emri i mysafirit që kishte arritur në ato momente.

Sigurisht, dikush i informonte ata se cili mik po ia mbrrinte në ato çaste dhe ato ishin të detyruar ta njoftonin mbërritjen e tij me këngë. Dajallarët, në kohën kur fshatarëve nuk u lejohej të mbanin bagëti në shtëpitë e tyre dhe s’kishin ku ta merrnin dashin, s’kishin as ku ta blinin, u detyruan që ta kompesonin me para të thata duke i lëshuar ato si dhuratë dasmeje, për pasojë edhe kënga që lidhej me sjelljen e dashit, ose ndryshoi formë, ose nuk u këndua fare.

Si zakon si në të kaluarën, por edhe në kohërat e sotme, miqtë e ftuar në dasma duhet të sjellin peshqeshe sipas rangut të tyre. Tek vajzat zakonisht dajat çonin dhurata dhe jo dash dhe këto dhurata zakonisht ishin stoli si vathë floriri, unaza, apo ndonjë gjerdan a diçka tjetër e në mungesën e tyre lëshonin para. Miqtë e tjerë në të dyja dasmat lëshonin dhe ende edhe në kohët e sotme, lëshojnë para sipas rangut e mundësisë. Zadrimorët i kanë vlerësuar dhuratat nga dajat apo miqtë e tjerë dhe në këto raste janë kënduar këngë ku i rritej ndera atij që bënte dhuratën.

“Daja(Filan) lëshon flori, lëshon flori

Lshon flori përzi me ar, përzi me ar,

Daja jon-o faqebardhë, faqebardhë” ose

“Ai ma pastë faqen e bardhë”

Gostia zakonisht më përpara është shtruar nëpër sofra, por më vonë nëpër tavolina banketësh, ose lokalesh.

një moment dasme në vitin 2002 në Kodhel në kushte shtëpie me banket

Në Zadrimë nuk janë vlerësuar njerëzit sipas bajraqeve si në Mirditë apo vende të tjera, por sipas largësisë e sipas rangut të miqësisë. Duhet thënë se në Zadrimë, vende nderi kanë zënë njerëzit me potencë intelektuale më parë se dikush mund të ishte i një bajraku apo një tjetri e gjithashtu, krahas këtyre edhe pushtetarët, po të kenë marrë pjesë në dasëm. Ndryshe nga zonat e Mirditës a gjetk ku kreun e dasmorëve e zinte edhe në tryezë (sofër) krushkamadhi, në Zadrimë e zinte daja i djalit në rastin e dasmës së djalit, apo i vajzës në dasmën e vajzës. Krushkapari në dasmën zadrimore, mund të ishte më së shumti në këmbë duke u shërbyer mysafirëve, apo duke qëndruar aty për t’u dhënë muhabet e për t’i nxitur të hanë e të pinë pa rezerva e të bëjnë qejf sa më shumë, duke vigjëluar që mysafirëve të mos u mungojë asgjë. Kur bëhet fjalë për dasmën zadrimore dhe gostinë e saj, duhet nënvizuar dhe cilësuar se në të shumtën e rasteve ka shkuar e qetë dhe e patrazuar nga grindavecë kolimë. Përgjithësisht nuk janë lejuar të hidhen rromuze në adresë të njërit apo tjetrit mysafir e, nëse ka pasur ndonjë rast, i zoti i shtëpisë është përpjekur ta shuaj në çast duke ia bërë të ditur se aty ishin të gjithë të barabartë dhe nuk i vinte mirë që ndokush të ngacmonte e të ofendonte ndokënd, ndryshe ishte i detyruar t’i dëftonte derën kujtdo që nuk i përmbahej kësaj kërkese. Sigurisht, elekuenca dhe takti ishin mjaft të zgjedhura në këto raste, se i zoti i shtëpisë nuk donte të prishej me asnjërin prej mysafirëve. Këtë gjë e kam cilësuar edhe më lart, por këtu e solla përsëri për të treguar se zadrimorët kanë treguar një kulturë të veçantë mikpritjeje edhe në dasma që ishin momente gëzimi dhe hareje. Gjithashtu, një dallim tjetër me dasmën mirditore ka qenë dhe është se nuk ka pasur dallime e rreshtime sipas bajraqeve apo ofiqeve që ka gëzuar mysafiri, por sipas rangut të miqësisë e largësisë duke filluar nga daja së pari e pastaj me të tjerët gjë që nuk ndodh në dasmën mirditore.

Ditën e diel(në të shumtën e rasteve të hënën sidomos para viteve gjashtëdhjetë) krushqit janë rreshtuar dhe janë nisur për të marrë nusën. Para se të niseshin, uleshin dhe hanin e pinin diçka sidomos meze me djathë dhe petulla e raki e pastaj niseshin. Nuk ka pasur numër të caktuar krushqish tradicionalisht. Zakonisht shkonin vetëm burrat, por më vonë kanë shkuar edhe gra, vajza e djem të rinj, por edhe fëmijë sipas dëshirës. Më vonë dikush filloi edhe ta përcaktojë numrin, nga që tek nusja shtrohej banketi për të pritur krushqit dhe banketi kishte numër të kufizuar vendesh. Sigurisht, kjo në kohët e mëvonshme, kur vendin e sofrave e zuri tavolina apo banketi. Nga ana tjetër duhet thënë se i vetmi që nuk shkonte apo nuk lejohej të shkonte të merrte nuse (gjithnjë bëhet fjalë në kohërat tradicionale paramoderne) ishte vetë dhëndrri dhe ishte tabu. Shkuarja e tij atje ishte herezi e turp, prandaj babai nuk e lejonte dhe gjithashtu edhe babai i nuses nuk e pranonte një gjë të tillë. Nisja e krushqeve është shoqëruar me këngë të posaçme, qoftë me seriozitet e herë me nuanca humori.

Në ditën e dasmës nusja është sjellë në shtëpinë e dhëndrrit me kalë shale e si zakonisht është zgjedhur që kali të ishte i bardhë.Sigurisht që jo domosdo familja që bënte dasëm, madje as ndonjë në fshat ka pasur ndonjë kal të tillë e në këto raste është huajtur e kur nuk është gjetur, është perdorur ndonjë kalë shale i kuq dhe, në dijeninë time, gjithnjë mashkull e asnjëherë femër.

Nusja në kal të bardhë. Gjithashtu në foton që paraprin shihet se në kalin e nuses ka hipur deveri dhe në kthim nusja.

momente dasmash në të kaluarën(foto të vitit 1940 dhe më përpara)

Ka pasur diku në ndonjë fshat gjithnjë ndonjë të tillë dhe është huajtur bujarisht nga të zotët e tij tek ato familje që nuk kanë pasur mundësi ta kishin. Por, gjithashtu nusja ka dalë nga shtëpia e prindërve të saj duke qarë dhe e mbuluar me duvak të kuq në kokë që doemosdo ka qenë pjesë e garderobës së nuses në ditën e saj të dasmës. Edhe duvaku në shumë raste është huajtur, pasi jo të gjitha nuset do të kishin arritur ta siguronin personalisht e ta kishin pronë të tyre. 

Me që jemi tek riti i nuses kur del nga dera e prindërve të saj, ashtu siç e cilësova më sipër, nusja duhej të dilte e mbuluar me duvakun e kuq dhe duke qarë me zë dhe dënesë. Ishte “turp” nëse nusja nuk qante në ditën e saj më të shënuar të jetës. Në dukje paradoks. Madje, për këtë rit, ajo mësohej dhe praktikohej në një kohë mjaft të konsiderueshme. Shumë herë vajzat e vogla kur luanin me njëra-tjetrën imitonin nuset kur martoheshin duke qarë me zë si ato dhe kjo mund të quhej edhe si një farë praktikimi në lojë. Vajzën, para se të bëhej nuse e mësonte ndonjë nga gratë e familjes e në të shumtën e rasteve e ëma, por mund të thirrej edhe ndonjë grua nga fshati që mund ta kishte si punë zanati të instruktonte nuset e reja. Nusja mbase nuk qante fare me zemër, por porositej të dukej e tillë. Nën duvak asgjë nuk merrej vesh në se sytë e saj qeshnin apo vërtetë qanin, por ama duhej të dukej tek të tjerët se vërtetë qante. Kishte edhe raste, madje të shumta, kur nusja qante me gjithë shpirt e natyrshëm, madje ngashërehej prej vërteti, sidomos kur martesa bëhej pa dëshirën e saj siç rëndomtë ka ndodhur.

Ardhja e nuses në shtëpinë e dhëndrrit ka qenë një moment i veçantë. Dikush nga krushqit, por edhe nga ata që ishin në shtëpi dhe ruanin rrugën për të pikasur mbërritjen e krushqëve me nuse, ka rendur më parë se të tjerët dhe ka dhënë sihariqin (lajmin) e arritjes së krushqëve me nuse dhe ka kërkuar mizhden(dhuratën) nga nëna e dhëndrrit e kur kjo ka hezituar t’i jepte ndonjë dhuratë, ky ka tentuar t’i heqë asaj peshqirin nga koka. Këtu ndoshta është momenti për të treguar edhe një karakteristikë të veçantë të traditës zadrimore. Gruaja zadrimore, por edhe vajzat e rritura zakonisht, kurrë nuk dilnin kryezbuluar dhe gjithmonë, ose me shami koke, sidomos vajzat, ose me peshqir të punuar enkas për këtë gjë e mbulonin kokën, prandaj nëna e djalit, që të mos turpërohej dhe të dilte kokëzbuluar para miqve dhe të pranishmëve të tjerë, ishte e detyruar ta jepte dhuratën e kërkuar prej atij që kishte sjellë lajmin e mbërritjes së krushqëve me nuse. Me të marrë këtë lajm, janë organizuar grupet e grave e kanë dalë t’i këndojnë arritjes së nuses në fshat e pastaj në mëhallë e së fundmi në oborr e në shtëpi.

“Karajfil sapun

Nusja hyn n’katund”…..

Një dukuri tjetër ka qenë se kur nusja ka arritur në oborrin e shtëpisë e kanë zbritur nga kali. Kjo është konsideruar në konceptin popullor caku i një ndryshimi të madh në jetën e saj, ndaj shpesh përdorej shprehja popullore për gratë “Aty ku t’ka shkarku kali….”. Por gjithashtu në këtë moment janë kryer edhe rite të tjera të veçanta duke hedhur grurë apo oriz dhe karamele mbi kokën e nusës nga ndonjëra prej grave të shtëpisë apo të fisit që ka qenë caktuar për këtë rit. Dikush ka marrë një fëmijë të vogël, kryesisht djalë dhe e ka kaluar tri herë radhazi nga shpina e kalit e duke e kaluar nën barkun e tij duke e qarkuar, kështu, nga e djathta në të majtë. Po kështu në dhomën e nuses i kanë dërguar një djalë të vogël të familjes apo të kushërinjve më të afërt dhe ia kanë vënë nuses në prehër për ca minuta e pastaj ajo e ka peshqeshuar atë me një palë çorape fëmijësh përgatitur nga ajo enkas për këtë rit. Kështu kanë vazhduar edhe rite të tjera si kafshimi i mollës apo i karameleve përgjysëm me dhëndrrin, pirja e kafesë nga nusja e më pas nga dhëndrri me një napolon floriri në filxhanin e kafesë e shumë gjëra të tjera.

Me qenë se pak a shumë i kam përshkruar deri këtu gati imtësisht ritet e kësaj dasme, më duhet të nënvizoj edhe një traditë tjetër të veçantë të kësaj dasmeje. Kur dasmorët hyjnë në fshat, bashkëfshatarët e dhëndrrit, në rrugën nga kalonin krushqit kanë dalë me petulla, me mjaltë, djathë e me raki e i kanë gostitur krushqit duke nderuar vetën dhe të zotin e asaj shtëpisë që organizonte dasmën. Me këtë gjest ata kanë treguar dashamirësinë si dhe solidaritetin mes tyre.

Momente pritjeje të krushqeve me raki, petulla dhe mjaltë nga bashkëfshatarët.

Ata kanë dalë qofshin të kenë qenë të thirrur ose jo në dasëm. Por kjo ka ndodhur edhe në qoftë se nusja është marrë në një fshat të largët e ku rruga ka qëlluar t’i binte mespërmes fshatrave të tjerë. Ka qëlluar edhe kështu dhe nëse në fshatin ndërmjetës ka qëlluar të ketë pasur mysafirë të ftuar në atë dasëm, përsëri aty diku në rrugën nga kanë kaluar krushqit familjarët e mysafirit të ftuar kanë dalë me raki e meze(mjaltë, djathë e petulla), sidomos kur mysafiri ka pasur një lidhje shumë të afërt me të zotin e dasmës. Gjithashtu, edhe në fshatin e nuses kur është marrë nusja disa nga njerëzit e nuses, kushërinj apo xhaxhallarë e njerëz nga fisi shoqëronin krushqit deri në dalje të fshatit dhe në dalje të fshatit janë ndalur dhe kanë pirë rakinë e krushqëve që kishin marrë ata me vete. Si zakon ishte që ndonjëra prej atyre shisheve me raki duhej boshatisur e thyer. Mbase ndonj zakon pagan apo diçka supersticioze e krijuar si traditë.

Këtu dua të shtoj edhe një rit tjetër që ka qenë dukuri e zadrimorëve kur shkonin të merrnin nuse. Si zakonisht, krushqit, kur ktheheshin me nuse, duhej doemos ta ndrronin një copë rrugë dhe të mos e ndiqnin rrugën e kthimit pikë për pikë nga kishin shkuar për ta marrë nusen. Ky rit duhej, ose të kishte mbetur si imponim i ndonjë prite të mundshme, ose si një supersticion e paragjykim i mundshëm. Ka mundësi të ketë qenë kjo e dyta si arsye, ndoshta që nusja të mos ketë më kthim në gjini, por të jetonte, të trashëgonte dhe të vdiste në shtëpinë e burrit të saj.

Me arritjen e krushqve dhe të nuses fillon një fazë e re e dasmës. kënga dhe vallja zien me më shumë vrull dhe shtrihet në shumë pika e etapa të saj. Aty i është kënduar nuses, dhëndrrit, të zotit e të zojës së shtëpisë, krushqve, apo edhe këngë të tjera që këndojnë me instrumenta e kryesisht me çifteli e që flasin për trimëritë e popullit apo balada të ndryshme. Më së shumti i këndohej bukurisë së nuses, këshilla të ndryshme se si duhej të sillej në familjen e re duke respektuar vjehërrinë e kunatinë e shumë të tjera.

Pasi mbaronte dreka e shtruar, krushqit shpërndaheshin dhe përsëri ata i përcillnin me këngë, dhe një nga gratë e shtëpisë i peshqeshonte dasmorët me ndonjë mësallë apo peshqir faqesh, sipas rastit e këto kishin qenë pjesë e pajës dhe e harvalleqeve (dhuratave) të sjellë nga nusja atë ditë. Për dajat apo njerëz të shtëpisë nusja sillte si dhuratë jo peshqirë apo mësalla, por rroba e veshmbathje të veçanta, ashtu siç i kishin bërë marrëveshjet më përpara dy nënat përkatëse. Nëna e djalit e udhëzonte nënën e vajzës se çfarë duhej t’i sillte këtij apo atij daje, nusedaje apo halle, motre teze e kështu me radhë me xhaxhallarë, kuneti e vjehërri.

Duhet të cilësoj se në traditën e hershme zadrimore nusja shoqërohej nga një apo dy gra dhe nusëronte e nuk ulej të hante bashkë me të tjerët.

Në mbrëmje mblidheshin shokët dhe dashamirët e dhëndërrit dhe vazhdonin me këngë e me valle, si ata që kanë qenë të thirrur në dasëm, ashtu edhe ata që kanë qenë të pathirrur, sidomos bashkëfshatarët e fisi. Shumica vinin aty edhe për t’i bërë shyqyrin (urimin), por edhe për të parë nusen, për të kënduar e hedhur valle. Sigurisht, që të gjithë janë pritur e gostitur me meze e raki. Dasma vazhdonte edhe të nesërmen dhe ajo ishte siç i thoshin, dasma e dajave dhe e kumbarëve. Zakonisht, të nesërmën nusja dhe dhëndrri shkonin për të vënë kurorë. Dreka ka qenë shtruar e bollshme dhe është therur dashi i dajave ku daja është nderuar duke i vënë përpara kokën e dashit. Në Veri përgjithësisht është nderuar miku duke i vënë në pjatë kokën e një dashi apo të një qingji. Në Jug është nderuar duke i vënë pjesën e bishtit. Vërtetë një rastësi e veçantë; Veriu kishte traditë nderimi me kokë bagëtie dhe Jugu me bisht bagëtie, tamam si vetë shtrirja gjeografike e Shqipërisë: Veriu-koka; Jugu-bishti. Kam pyetur përse ndodhte kjo gjë dhe jugorët më kanë dhënë si përgjigje se bishti i një bagëtie të imët ka mishin më të shijshëm, por me bisht nuk nënkuptohet vetëm ajo pjesë që quhet bisht, por edhe një pjesë e mirë e fundit të shpinës së dashit, apo qingjit. Mendoj se kjo ka qenë thjesht zgjedhje cilësie dhe jo pozite gjeografike e popullatës. Në Jug e shikojnë si më cilësore mishin dhe dhjamin e fundkurrizit të berrit, në Veri mishin dhe trutë e dashit, qingjit apo kecit.

Nusja, prap nuk është ulur në sofër me të tjerët, por ka nusëruar si në ditën e parë, por sot nuk ndodh më një gjë e tillë, pasi nusja dhe dhëndrri në dasëm ulën në një vend të veçantë nderi. Nusja dhe dhëndrri ngrihen e hedhin valle së bashku me dasmorët e tjerë, por më përpara kjo gjë ishte tabu si kudo, besoj edhe në qytete që ishin më të civilizuar se në fshat. Dhëndrri më përpara kushedi se nga fshihej, ndërsa nusja nusëronte e shoqëruar nga dy gra të cilat kujdeseshin për të kur ajo kërkonte diçka, apo ishte e lodhur shumë e duhej të pushonte. Si zakonisht, shoqërueset e saj e udhëzonin se kur duhej të ngrihej në këmbë e kur duhej të ulej, kur duhej përshëndetur dikush me temenara a diçka tjetër. Në këto raste nusja gati qëndronte me sy përtokë dhe dukej sikur qëndronte me sy mbyllur.

Pas dasmës nusja në ditën pasardhëse ka hequr rrobat e rënda të nusërimit si koretin e shamiat(më vonë, në kohërat e reja, velin e kurorën) dhe është ngritur herët e ka filluar nga punët apo detyrat e saj si nuse duke u nxjerrë ujë njerëzve të shtëpisë për t’u larë, por edhe të ndonjë mysafiri të mbetur aty. Pastaj asaj i kanë dëftuar se ku ishte kroi apo pusi ku duhej në ditët në vazhdim të shkonte e të mbushte ujë atje. Dikush i printe asaj dhe e çonte atje e përsëri e shoqëronin me këngë të veçanta krijuar posaçërisht për këto momente. Me këto dasma pothuajse ka përfunduar.

Në Zadrimë ka qenë zakon që dy javë pas dasmës nusja ka shkuar në gjini(tek prindërit e saj). Në gjini ka qëndruar tri javë dhe pastaj përsëri e ka sjellë dikush nga familja e saj, një nga vëllezërit e në mungesë xhaxhallarët, apo kushërinjtë e saj më të afërt, ose së fundmi i ati. Në gjini e ka çuar vjehrri si zakonisht, ose një nga kunetërit apo xhaxhallarët e dhëndrrit. Në këtë rast nusja ka çuar si dhuratë në gjini nga familja e burrit kuleçë dhe pogaçe gatuar enkas për këtë gjë. Kuleçët ishin të punuar e gatuar në mënyrë karakteristike dhe me miell gruri. Mënyra e gatimit ishte e tillë: Ngjeshej brumi mirë e mirë dhe ndahej në copa të vogla duke i bërë topa. Merreshin me radhë topat e brumit dhe shtriheshin në një qeth apo magje duke i bërë si shufra të rrumbullakta dhe pastaj duke i kthyer në formë patkoi, bashkoheshin dy majat e shufrave prej brumi, futeshin në ndonjë tepsi të lyer me vaj dhe piqeshin në furrën e skuqur më parë. Zakonisht nuk formoheshin në formë rrethore e as spirale, por si një U me maja të bashkuara. Ishin të shijshëm dhe njerëzit i kënaqeshin këtij peshqeshi të sjellë nga nusja në gjini, por edhe kur kthehej tek dhëndrri e këta quheshin kuleçët apo pogaçeja e nuses. Këta gatuheshin me merak e mënyrë të veçantë, pasi asnjëra palë nuk dëshironte të shahej nga pala tjetër, prandaj i kushtonin shumë kujdes këtij gatimi special.

Meqenëse dasma kulmon edhe me karakteristika të veçanta të kostumeve kombëtare e kryesisht zonale, në këtë rast ato zadrimore e në mënyrë të veçantë kostumi ceremonial i nuses këtu më poshtë po i përshkruaj karakteristikat e veshjeve të gruas zadrimore në të gjitha moshat e kategoritë e saj.

Përveç momenteve dhe etapave të zhvillimit të dasmës, një karakteristikë e veçantë e zonës së Zadrimës ka qenë edhe tradita e veshjes sidomos e gruas zadrimore. Pa diskutim ka qenë një traditë e veçantë dhe unike e krejtësisht e papërsëritshme larmia e veshjes sidomos e nuses zadrimore. Fjala është, sigurisht, për veshjen tradicionale popullore, pasi në kohërat e reja, gati si me detyrim u ndërrua kjo veshje dhe u unifikua me atë të qytetit e u la pothuajse në harresë tërësisht. Në fillim të ndryshimeve të asaj veshjeje, filluan të dukeshin dualizma të theksuara. Filluan intelektualët ta jepnin të parët shembullin e ndryshimeve e pastaj edhe disa të rinj që insistonin t’i merrnin nuset e tyre me rroba qytetare, nga që u dukej më moderne kjo gjë. Më vonë u ndryshua krejtësisht dhe ishin të rralla ato nuse që visheshin me rroba tradicionale popullore e kjo bëri të dukeshin tejet të kaluara mode e mjaft arkaike. Gjithësesi, në fillimet e veta edhe kjo dukuri pati dualizmin e vet e në mënyrë të veçantë kur një vajzë bëhej nuse me rroba qyteti me vel e me kurorë, përsëri kishte të gatshme një palë rroba tradicionale popullore dhe këto i vishte nëpër evenimente të ndryshme e sidomos nëpër dasmat e të tjerëve. Në të vërtetë do të dukej si paradoks që kjo nuse në ditën e saj të martesës ishte bërë nuse me vel e kurorë, d.m.th. me rroba qytetare dhe në dasmat e të tjerëve vishej si nuse e re me rroba tradicionale popullore. Unë them se nuk ishte aspak paradoks. Tradita e shkelqyer e punimit të rrobave tradicionale popullore dhe finesa e mjeshtëria e përgatitjes së këtyre rrobave ka qenë mjaft e përkryer. Kjo ka bërë që vajza zadrimore ka ëndërruar për atë bukuri dhe hijeshi që i kanë dhënë e do t’i jepnin ato rroba. Ka qenë e padiskutueshme hijeshia e veçantë që është sjellë tek nusja zadrimore nga veshja tradicionale.

Meqë ra fjala për këtë traditë të shkelqyer të zonës së Zadrimës që pothuajse tashmë mund të konsiderohet e vdekur, dua të shpreh këtu nderim të veçantë për ato gra të fshatit Blinisht të Zadrimës dhe të Gurit të Zi që kanë ngritur reparte artizanati në përpunimin tradicional të veshjes së gruas zadrimore e në mënyrë të veçantë të nuses zadrimore, si dhe shumë grave e vajzave të tjera anembanë Zadrimës që e aplikojnë në mënyrë individuale këtë artizanat, por nderim edhe më të thellë akoma, për bashkëfshatarin tim të nderuar Llesh Prendi, mjeshtrin e fotografisë që veshjen zadrimore e ka fiksuar në të gjitha variantet e moshave nëpërmjet celoluidit të aparatit fotografik dhe i ka bërë publike në rrjetin social facebook. Patjetër që është një punë e shkelqyer dhe e lavdëruar, pasi kjo traditë e shkelqyer, muzeale tashmë, në asnjë mënyrë nuk duhet të zhduket, por të ruhet e të kujtohet brez pas brezi. Këtë punë të shkelqyer, padiskutim e patën filluar Marubët e famshëm me origjinë nga Kodheli i Zadrimës, e në vazhdimësi që padyshim meritojnë të nderohen dhe respektohen si dhe shumë të tjerë që e kanë kryer dhe vazhdojnë ta kryejnë këtë mision me shumë pasion e përkushtim dhe ata janë të shumtë. Një ndër ta është edhe i nderuari Ndoc Shabani nga fshati Pleshë që ka paraqitur dhe vazhdon të paraqesë kulturën popullore jo vetëm të Zadrimes, por akoma më gjerë dhe jo vetëm në veshjet tradicionale, por shumë më shumë se aq. Mendoj se muzetë e botës, janë të paplotësuara nëse në paraqitjen e kulturave të përbotshme, mungojnë veshjet tradicionale popullore zadrimore e sidomos ajo e nuses zadrimore me të gjithë aksesorët e mundshëm.

Padiskutim brezat që vijnë do t’u jenë shumë mirënjohës këtyre që kanë kontribuar në evidentimin e vlerave të këtij evenimenti. Gjithashtu, një mirënjohje e veçantë u shkon edhe ish-njësive komunare Gur i Zi dhe Hajmel të Shkodrës si dhe të Dajçit të Zadrimës që improvizuan dhe arkivuan vlerat kulturore të Zadrimës në organizimin e dasmës zadrimore me titullin “Rituali i dasmës zadrimore” me kontributin organizimin dhe regjinë e të talentuares dhe të pasionuares Terezina Shtjefni. Aty, jo vetëm shpaloset një pjesë e këtij rituali, por edhe një pjesë të këngëve të kënduara në dasmën zadrimore. Gjithashtu, aty janë paraqitur edhe detajet e veshjes zadrimore shfaqur e shpalosur nga pjesëmarrësit në atë show arkivor. Këtu më poshtë po mundohem t’i paraqes detajet e kësaj veshjeje, por më parë dua të shtoj se ndjej një kënaqësi të veçantë kur shoh se po zhvillohen gjithandej përgjatë Zadrimës aktivitete të ndryshme kulturore në kohët e sotme duke demonstruar, jo vetëm bukurinë e veshjes popullore zadrimore, por edhe traditat e pasura kulturore dhe vlerat e shkelqyre që ka pasur dhe ka zona jonë.

Një karakteristikë e veçantë dalluese për veshjen e nuses zadrimore ka qenë koreti që ishte i punuar nga një copë e ngjyrosur zakonisht, me ngjyrë të kuqe dhe të zezë të errët. Punimi i kësaj veshjeje më së shumti ka qenë punuar me fill të trashë leshi apo lini e mbase jo i punuar me shajak. Koreti vishej në ditën e martesës dhe pastaj zëvendësohej me mbështjellake, apo me mbështjellësin që ishte më i lehtë, pasi ishte punuar me fill më të hollë. Koreti kishte formën e një fustani kuq e zi me një fund me pala. Pjesa e sipërme e koretit si dhe ajo e poshtme zakonisht ishte e kuqe, ndërsa mesi ishte i zi. Nuk është gjë çudi që mundet të ketë qenë një motiv popullor i imitimit të flamurit tonë kombëtar.

Koreti

Kështu ishte edhe mbështjellësi, veçse jo në formën e një fustani, por fundi me pala krejtësisht të zi, ndërsa mshtjellakja të cilën e kanë veshur gratë e të gjitha moshave, ka qenë e punuar me një copë të zezë të linjtë, pa pala dhe përdorej si boçe e vishej nga prapa, kurse nga pjesa e përparme vishej boçja e kuqe. Koreti gjithashtu ishte i shoqëruar edhe nga shamitë të cilat në të shumtën e rasteve ishin të një cilësie të lartë prej mëndafshi apo prej kashmiri.

Për t’i konceptuar më mirë elementet e veshjes së një nuseje zadrimore këtu më poshtë po paraqes fotot e dy nuseve me rroba karakteristike zadrimore

nuse zadrimore disa ditë pas dasmës           nuse zadrimore në ditën e dasmës së saj.

kur shkon në pasim tek prindërit e saj

Siç shihet në foton e parë është një nuse zadrimore ku janë paraqitur aty shumica e elementeve të veshjes së një nuseje zadrimore duke filluar që nga këpucët e deri tek kurora dhe peshqiri i bardhë mbi kokë, ndërsa tek fotoja e dytë është një nuse e kohërave të sotme duke improvizuar veshjen zadrimore të nuses në ditën e dasmës dhe kjo vihet re në dy elemente kryesore; në duvakun që ende e ka mbi kokë dhe në shamitë që i varen poshtë belit.

Shamitë zgjidheshin me shumë kujdes si nga kombinimi i ngjyrave, ashtu dhe nga cilësia e materialit apo e punimit. Në kohërat kur Shqipëria ishte e hapur me botën, nuk kishte fare vështirësi t’i gjeje në treg, por më vonë kur shteti komunist ia mbylli dyertë botës të depërtonte në tregjet e vendit, u bë e vështirë të gjendeshin sipas dëshirës, por edhe kur gjendeshin, çmimet ishin mjaft të larta dhe ata me ekonomi të dobët nuk arrinin t’i blinin, po mund t’i huanin apo i gjenin me cilësi të ulët. Kur munguan totalisht në treg, kur edhe gratë e zonës së Zadrimës i kishin shkundur arkat e tyre dhe i kishin shitur ato për bukën e gojës së kalamanjve të tyre në tregun fshatar që bëhej zakonisht në Shkodër, filluan të huaheshin apo të dhuroheshin nga ato nëna apo plaka që kishin arritur t’i ruanin me fanatizëm. Kur nuk ishte e mundur të gjendeshin as në këtë formë, baballarët që e kishin për detyrë t’i gjenin ato, vraponin nëpër qytete e vende më të largëta se Shkodra dhe duhej t’i gjenin doemosdo, edhe pse jo cilësisht nuk diskutohej të ishin si ato që kishin qenë dikur. Mund të gjendeshin shami atllasi apo poplini ndoshta me shumë vështirësi, por kurrë nuk i zëvendësonin shamitë e hershme prej kashmiri apo mëndafshi, ndërsa shamitë prej faqelli (pambuku) nuk preferoheshin dhe nuk mundën t’i zëvendësonin dot ato. Shamitë prej faqelli bliheshin veç për të bërë peshqeshe grash, pasi përdoreshin në raste nevojash. Kjo gjë u bë mjaft lehtësim kur nisi të ndryshonte tradita dhe vendin e koretit e shamive e zuri veli i bardhë i nusërisë që fillimisht gjithashtu ishte vështirë ta gjeje nga që varfëria ishte e madhe dhe gjithashtu tregjet ishin mjaft të varfëra nga mbyllja e vendit me botën e ky ishte shkaku kryesor i mungesave të përgjithshme. Duhej rendur në qytete dhe duhej gjetur tek ndokush që e kishte ndonjë vel e kurorë nusesh në ndonjë sënduk e që e jepte me qera. Filluan ta bënin si biznes të vogël dhe ato nuse që i merrnin ato vela në një farë mënyre ishin reklamueset e biznesit të tyre.

Koreti dhe shamitë shoqëroheshin nga këmishat e të linjtat të punuara me harkat e mëndafsh të bardhë dhe dorëzat, qafëzat(kolirat) si dhe këmbëzat e të linjtave ishin të qëndisura gjithashtu me finesë të veçantë me fill mëndafshi. Të linjta quheshin mbathjet e gjata të femrave dhe që nuk ishin aspak të thurura nga produktet e lirit (ndoshta dikur në lashtësi kur ende nuk njihej pambuku po, por jo më vonë), por nga kambriku i bardhë apo pëlhura e endur me fije mëndafshi e pambuku të bardhë nga vetë gratë apo vajzat zadrimore. Finesa e përpunimit dhe e përgatitjeve të këmishave dhe të mbathjeve të nuseve meriton vemendje të veçantë.

Futa ka qenë pjesa e rëndësishme e veshjes që ka zëvendësuar boçen e kuqe në ceremoninë e martesës dhe është dekoruar nga shamitë e mëndafshta me lule shumëngjyrëshe. Më pas nuk është përdorur në vend të boçes, por vetëm për t’u mbuluar nga koka në raste fatkeqësishë (vdekjesh në familje apo në të afërm).

Një vend të veçantë në veshjen e nuses ka pasur edhe peshqiri i kokës që sigurisht ishte i një cilësie të lartë materiali e punimi me shumë finesë. Më dendur përdorej mëndafshi dhe harkati, ndaj dhe quhej peshqir harkat ashtu siç quhej edhe këmisha harkate. Gratë dhe vajzat zadrimore i kanë përgatitur vetë ato me vegjet e tyre vetjake dhe kanë treguar kurdoherë mjeshtëri të lartë në përgatitjen e tyre, mjeshhtëri pa të meta.

Një vend tjetër në veshjen e nuses ka zënë dollama e shajaktë dhe kjo e punuar me finesë të veçantë. Nusja zakonisht e vishte në ditëtët e ftohta dhe dollama e mbante mjaft ngrohtë.

Një tjetër pjesë veshjeje ishin edhe jelekët që mbulonin pjesën e shpinës dhe të brinjëve, ndërsa në pjesën e gjoksit ishin fodullet që mbërtheheshin me njëra tjetrën me ca hallka të veçanta që viheshin nga ana e brendshme e nuk dukeshin. Në ditën e dasmës fodullet ishin të veçanta qoftë nga punimi, qoftë edhe nga cilësia. Ishin të garnituara me fije e gajtana ari e sermi, por edhe mëndafshi. Ishin të forta dhe nuk përthyheshin lehtë. Pa dyshim, nga mënyra e përgatitjes dhe materiali i përdorur të jep një përshtypje se kanë bërë pjesë në aksesorët e veshjes, por në të vërtetë ato kanë qenë veshje, ose më mirë të themi, pjesë e veshjes. Kanë qenë plotësim i jelekut i cili shumëherë është quajtur edhe manik(jelek pa krahë, pa mangë). Fodullet që vinte nusja ishin bërë prej dy pllakëzash metalike të mveshura nga sipër nga një copë e kuqe e kadifenjtë të imët, apo ndryshe të quajtur kamosh, në mos gabohem, dhe e qendisur me ar, argjend e mëndafsh. Në shumë raste janë punuar me filigram dhe dekoruar me gurë të shndritshëm të kuq, zakonisht, por edhe me ngjyra të tjera si jeshile apo blu dhe jo e mbuluar me copë të kadifenjtë garnituar me gajtana ari. Kjo ka qenë në varësi të gjendjes ekonomike të familjes ku bëhej dasma. Familjet e pasura përdornin mall të kushtueshëm, ndërsa të varfërat mall më të lirë e më të thjeshtë. Pra zbukurimet vinin shpesh sipas sërës nga vinin familjet, sidomos ato të dhëndrrit. Në jelek kapeshin me ca hallka të veçanta dhe po kështu mbërtheheshin edhe me njëra-tjetrën duke i dhënë një hijeshi të veçantë gjoksit të nuses.

Xhamadanat e vajzave zadrimore janë përgatitur e punuar me mjaft finesë e me mjeshtëri. Nuk jam i sigurt nëse edhe nuset kanë përdorur në ndonjë rast xhamadana, por këtu po përshkruaj finesen dhe hijeshinë e përgatitjes së tyre. Në përpunimin e tyre është përdorur kadifeja e imët apo kamoshi dhe gajtanat e arit apo të argjendit si dhe kombinimi me mëndafsh të ngjyrosur. Mëndafshi ka qenë traditë e Zadrimës në kultivimin e tij dhe nuk ka munguar edhe aq, por gajtanat e arit apo të argjendit janë përpunuar tek kuinxhinjtë e janë qepur tek terzinjtë(punonjësit e arit dhe rrobapunuesit përkatësisht), kështu quheshin ata dhe ishin artizanë të shquar të qytetit sidomos në Shkodër.

Këtu paraqiten një grup terzinjësh duke qepur rrobe tradicionale popullore

Jelekun me fodulle nuset e reja i kanë përdorur më gjatë se koretin e shamitë. Koretin e shamitë i kanë përdorur vetëm në raste të veçanta pas dasmës e sidomos kur nusja ka shkuar për herë të parë në kishën e fshatit, pasi edhe atëherë ajo ishte e detyruar të zbatonte disa rite nuserie. Të gjithë fshatarët që kishin shkuar atë ditë në kishë, por edhe ata që e kishin shtëpinë në rrugën nga kalonte nusja për në kishë e shihnin nusen duke soditur bukurinë e saj, ndaj dhe nusja duhej të paraqitej sa më bukur dhe sa më ekspresive. Njerëzit që kishin dalë për ta shikuar e përshëndetur, ajo duhej të ndalej dhe t’i përshëndeste duke u bërë temenara. Po kështu edhe kur shkonte tek kisha, u bënte temenara të pranishmëve atje dhe pastaj e shoqëruar nga ndonjëra nga gratë e shtëpisë që mund të ishte e vjehrra apo ndonjë kunatë e saj, futej në kishë dhe, pasi i shtronin përtokë një shtrojsë të veçantë që nusja e kishte sjellë së bashku me pajën e saj, ulej dhe qëndronte aty pa lëvizur e lëvizte vetëm sipas porosive e udhëzimeve të shoqërueses së saj. Veprimet duhej t’i bënte mjaft të matura, pasi ishte pothuajse nën vëzhgimin zhbirues të të pranishmëve të cilët, nga kureshtja për ta njohur, shikonin me vëmendje atë dhe çdo veprim të saj dhe pastaj fillonin e bënin komentet e tyre në shtëpitë e tyre apo tek komshinjtë dhe shoqëria e fshatit. Pra i duhej të mbante qëndrim të përmbajtur e aspak të shpenguar. Ishte një nuserim i dytë i saj.

Gjithashtu, duhet shtuar këtu se karakteristikë e veçantë në veshjen e femres zadrimore ka qenë edhe prdorimi i grykësave. Ato punoheshin në vegjë si shumë gjëra të tjera që gruaja zadrimore bënte si pajë dhe takëme shtëpije. Jo gjatë përdoreshin fodullet e të gjitha llojeve e vendin e tyre tek gratë që e kishin kaluar fazën e nusërisë, por edhe më përpara tek vajzat e pamartuara, përdoreshin grykësat që dalloheshin nga mosha në moshë. Kur ishin gra të reja spikaste ngjyra e kuqe që mbizotëronte mbi ngjyrat e tjera. Me kalimin e kohës ngjyra vinte më shumë e zbardhej, jo nga vjetërsia e rrobës, por nga ngjyrat që përdoreshin më shumë aty. Tek vajzat e reja të pamartuara mbizotëronin ngjyrat e bardha në jelekët apo xhamadanët, por edhe në grykësat që përdoreshin për të mbuluar pjesën e gjoksit dhe që në një farë mënyre kryenin funksionin e sutjenave. Grykësat e bardha i përdornin edhe vajzat e moshuara që kishin qëndruar të pamartuara dhe që në gjuhen e popullit thirreshin (quheshin) me emrin “virgjinesha” ose vajza të ndejuna. Këtu nuk e kam fjalën për vejushat apo ato që kishin ndërruar veshjen me ato të burrave dhe kishin ndenjur pa u martuar. Zadrima nuk e ka pasur shumë si dukuri këtë të fundit. Edhe vajzat e vogla (fëmijët) kishin veshje karakteristike.

Vejushat, por edhe në raste të tjera zije(jaze) gratë zadrimore vishnin rroba ku mbizotëronte e zeza, ose ngjyrat e errëta me përbërje të theksuar të ngjyrës së zezë kombinuar me të bardhën apo të kuqen, që jo vetëm nuk ishin dominuese, por vetëm sa shërbenin për ta thyer disi atë ngjyrë të zezë të pastër, pasi në veshjet e Zadrimës e zeza e pastër nuk ka qenë në të gjitha pjesët e veshjes, me përjashtim të pështjellësit e më vonë mshtjellakes. Këta të fundit duhej të ishin totalisht të zeza dhe pa asnjë lloj ngjyre tjetër të përzierë në të.

Përveç atyre që përmendëm më sipër, si pjesë e veshjes së nuseve ka qenë edhe anteria, një tip xhakete edhe kjo e punuar në mënyrë artizanale nga vetë vajzat apo nënat e tyre. Anteria kishte krahë të gjatë dhe në pjesën e llërëve ishin shpesh të dekoruara me gajtana, në të shumten e rasteve të kuq dhe ngjyra të tjera sidomos në mëngët e saj, por edhe në pjesët e tjera sidomos skajore.

Gjithashtu si pjesë e pajës dhe e veshjes së nuses, ishin edhe boçet e kuqe(tip përparseje) që për zonën e Zadrimës, në dallim me atë të Bushatit e të zonave të tjera ishin të gjata dhe shkonin poshtë gjurit deri në rrafshin e këmishës. Mund të them me bindje se ky ka qenë tipari kryesor që ka dalluar një grua zadrimore nga një grua bushatnjane për nga veshja, pasi shumica tjetër e elementeve të veshjes ka qenë pothuajse e njëjtë, çka e bën të padiskutueshëm faktin se zona në lindje të Drinit me atë në përendim të tij kanë qenë të njëjta në kulturë, veshje e tradita e mund të quhen të dyja Zadimë(Zalldrinë).

 

Bushatnjane                                                                   dy gra zadrimore

zadrimorë

gra bushatnjane dhe zadrimore me veshje
të ngjajshme dhe gati të njëjta

bushatnjane

  Një grua qytetare shkodrane djathtas dhe një grua zadrimore majtas. Ngjashmëri
e padiskutueshme me veshjen zadrimore veshja e gruas shkodrane.

   Një emërtim tjetër në veshjen e nuses zadrimore ka qenë edhe emërtimi maramë, por nuk jam i sigurt se kështu quhej ndonjë veshje e veçantë, apo quhej edhe kështu anteria. Boçja e kuqe tek gratë zadrimore duhej të ishte në nivelin e këmishës,madje më e gjatë se këmisha e bardhë; d.m.th. ta mbulonte këmishën që të mos dilte e të dukej poshtë saj. Mund të ishte, ndoshta pak cm më poshtë se këmisha, por kjo nuk ishte ndonjë kusht i posaçëm dhe i padiskutueshëm e në ndonjë rast edhe këmisha mund të ishte pak më e gjatë se boçja, por jo aq e dukshme, ama. Edhe këta ishin të punuara me mjeshtëri të veçantë dhe me ornamente e dekoracione të shumta. Tek boçet e nuseve mbizotëronte e kuqja e ndezur. Tek moshat e tjera ngjyrat vinin sa më shumë e përthyheshin sipas moshës së asaj që e vishte. Ka qenë karakteristikë se tek nuset e reja, në mesin e boçes vihej një shirit i punuar me grep dhe i dekoruar me mjeshtëri të veçantë. Ky shirit dekorativ është quajtur ndryshe edhe mjedis i boçes, pasi vihej horizontalisht në mes të boçes duke e ndarë në dy pjesë.Tek gratë e moshave më të vjetra zakonisht nuk është përdorur ky lloj dekoracioni shpesh e, në të shumtën, fare. Këmishat gjithashtu kanë qenë të gjata dhe përfundonin njësh me gjatësinë e boçes. Në rastet e grave të moshuara dhe sidomos të atyre që kanë qenë në zi(jazë) në vend të boçeve të ngjyrave të ndryshme duke filluar nga e kuqja e deri tek ato më të çelurat, janë përdorur paftat e zeza. Mbështjellaket që viheshin nga pjesa e pasme e trupit të nuseve apo të grave ishin të zeza dhe ishin më të shkurtëra se boçet dhe e lejonin të dukej këmisha e bardhë në fundin e saj. Në këmbë mbathnin çorape të leshta me ngjyrë të kuqe dhe të dekoruara me ornamente e ngjyra nga më të ndryshmet dhe i thurnin me lesh delesh të ngjyrosur duke përdorur shtiza apo siç i quanin ato gjypnyrë. Mbizotëronte ngjyra e kuqe. Shpesh janë përdorur edhe kollçikët që thureshin gjithashtu me lesh delesh siç thureshin edhe trikot e çorapet. Kollçikët ishin si kallma çorapesh të gjata, por pa pjesën e shputave. Edhe këto thureshin me gjypnyrë dhe me ngjyra e dekoracione të ndryshme sipas shijeve e fantazive të asaj që i thurte. Gjithashtu, një dukuri e veçantë në veshjen e grave zadrimor dhe jo vetëm, por edhe e burrave ishte përdorimi i brezit, një shirit i gjatë dhe i gjerë afërsisht 20cm që mbështillte belin e gruas apo edhe të burrit. Edhe brezat punoheshin në vegjë si shumë produkte të tjera të artizanatit të veshjes zadrimore dhe ishin shumëngjyrësh, por mbizotëruese ishte ngjyra e kuqe.

Në ditën e dasmës nusja ka dalë nga shtëpia e prindërve të saj e mbuluar me duvakun e kuq. Besoj se arsyeja e duvakut të nuses ka qenë që familjarët e saj, por edhe miqtë e ftuar në dasëm të mos e shihnin fytyrën e saj, më shumë çështje ndjenjash se zakonesh, por që pastaj u kthye në zakon e rit. Zakonisht, nusen e nxirrnin nga shtëpia vëllezrit apo edhe ndonjë nga kushërinjtë duke e mbajtur nga të dy krahët, pasi ishte si zakon që nusja të kundërshtonte për të dalë nga shtëpia e prindërve të saj, ndaj duhej përdorur edhe njëfarë force në këtë rast. Fotoja që po paraqes këtu më poshtë e paraqet diçka të tillë, por kjo foto është thjeshtë një pozim i improvizuar, pasi aty nusja nuk duket se po kundërshton dhe as shoqëruesit e saj që po përdorin ndonjë forcë të veçantë për ta nxjerrë nusen nga dera e shtëpisë siç ishte zakoni i vjetër. Madje aty duket që është improvizim, pasi edhe elementet e veshjes së nuses nuk janë ato që nusja përdorte në ditën e dasmës.

Siç thamë, duvaku ishte pjesë e veshjes së nuses deri në momentin kur ajo hynte në shtëpinë e dhëndrrit dhe atëherë e zbulonin nusen. Dua të theksoj edhe një detaj të vogël. Në disa raste duvaku i nuses është zëvendësuar me futën e zezë e kjo ka ndodhur kur në shtëpinë e dhëndrrit ka pasur ndonjë vdekje të dhimbshme shpejt, d.m.th. jo shumë kohë para se të bëhej dasma dhe kjo nuk ka mundur të shtyhej, por edhe po t’i ketë ndodhur edhe nuses ndonjë fatkeqësi e tillë ashtu ka ndodhur; nusja ka dalë e mbuluar me futë të zezë. Në rastin e fundit, në dijeninë time, kur nuk ka pasur vdekje tek shtëpia e dhëndrrit, por tek e nuses, asaj i është nëdërruar futa me duvak, pasi krushqit me nuse e kanë kaluar mjaft dukshëm fshatin e nuses, pra atje ku askush nga fshati i saj i shihte dhe kështu nusja ka hyrë në derë të dhëndrrit me duvak të kuq, për të mos e sjellë aty shenjën e zisë e të tersllëkut. Futa ka qenë pjesë e pajës së nuses, pasi parashikoheshin se mund të ndodhnin vdekje në shtëpi a në gjini e në të afërm e gratë zadrimore kanë shkuar nëpër morte të mbuluara në kokë me futat e zeza, prandaj secila prej tyre duhej ta kishte futën si pjesë të pajës. Futa ka qenë një mbulesë e nuseve apo e grave zadrimore që hidhej mbi kokat e tyre, ashtu siç e cilësova edhe më lart, në raste ceremonishë mortore. Ishte më e madhe se një shami e zakonshme, gati sa një çarçaf i vogël dhe jo domosdo ishte sterrë e zezë, por me nuanca të errëta të theksuara dhe mbase për nuancat e errëta krijuar nga ngjyra e zezë mbizotëruese quhej edhe futa e zezë.

Me që jemi tek kjo dukuri njerëzore që karakterizohet me ndonjë vdekje të mundshme, dua të shtoj se edhe po të ketë ndodhur në fshat ndonjë e tillë e padiskutim në fis, kënga ka qenë e kufizuar, madje, për respekt të familjes që ka qenë në zi nuk është kënduar fare. Në këto raste, kur është hapur dasma kanë shkuar pjesëtarë të asaj familjeje në zi dhe kanë hapur këngën e u kanë dhënë leje që të këndohej si në ditën e leçisë, ashtu edhe në ditët në vazhdim, por në ditët në vazhdim familja e dhëndrrit ka respektuar zinë e bashkëfshatrit e nuk kanë kënduar. Kanë kënduar lehtë e jo shumë ditën e shtunë në mëngjes kur është nisur dhantia e po kështu edhe në darkë pak duke u kënduar këngët e mirëseardhjes dasmorëve. Edhe ditën e dasmës nuk është kënduar shumë e me zë të lart si në rastet e zakonshme. Në rastet e zakonshme këndonin me zë të fuqishëm e tundej i gjithë fshati. Në këto raste, shumëherë kënga është dëgjuar edhe në fshatrat fqinjë kur këta kanë qenë shumë afër me njëri-tjetrin. Kur në fshat ka pasur ndonjë vdekje të shpejtë, d.m.th. para pak kohësh para se të bëhej ajo dasëm, dhe ka pasur familje në jazë(zi) nusja në fshat ka hyrë e kërrusur përmbys mbi shpinën e kalit me kokën ulur gati mbi qafën e kalit, pasi dikush e ka njoftuar se duhej ta kryente atë rit në shenjë respekti dhe kjo ka zgjatur deri sa ka arritur në derë të oborrit. Në derë të oborrit ka hyrë e ngritur në pozicion normal dhe i është kënduar lehtas ato këngë që shoqërojnë këto momente.

Me gjithë këmbënguljen e familjes në zi, prap entusiazmi nuk ka qenë asnjëherë i plotë pasi fshatarët zadrimorë kanë respektuar njëri-tjetrin deri në maksimum. Dhimbjet dhe gëzimet i kanë ndarë së bashku sidomos në fshatrat e vegjël e të mbledhur siç ka qenë Kodheli, Baqli, Kotrri, Grashi, Zojzi, Piraj apo ndonjë tjetër.

          Këpucë nusesh në variante të ndryshme. Varianti i parë është më autokton,

Një veçanti për nuset zadrimore kanë qenë edhe këpucët e saj që janë përgatitur me stil e mjeshtëri të veçantë, ndryshe nga këpucët apo opingat e thjeshta që vishnin mbarë gratë e vajzat e tjera, qofshin këto këpucë apo edhe opinga prej lëkure të kuqe. Edhe materiali, por edhe forma ishin të veçanta dhe karakteristike. Mbizotëronte ngjyra e kuqe dhe për ornamente përdoreshin edhe ngjyra të tjera. Gjithashtu edhe çorapët e përdorura nga nuset ishin të punuara me finesë të veçantë. Zakonisht i kanë punuar vetë vajzat dhe i kanë përgatitur posaçërisht për ditën e dasmës, por edhe për më vonë e gjithashtu ato i punonin edhe për burrin e ardhshëm e për vjehërrinë e kunetinë. Këta ishin jo vetëm pjesë e pajës së bashku me çarçafët, mësallat, të shkurtëra e të gjata, me shtrojsat e tryezave e të sofrave, me trastat e bëra në vegjë, me peshqirët e faqeve e shumë e shumë gjëra të tjera që i përgatiste në ditët e vajzërisë së saj para martesës, por ishin edhe pjesë e dhantive, d.m.th. e dhuratave dhe peshqesheve që ishte e detyruar të shpërndante tek njerëzit e afërt të burrit, por edhe tek mysafirët e dasmës. Këto gjëra i llogariste mirë në bashkëpunim me nënën e saj, por edhe sipas kërkesës së vjehrrës së ardhshme. Paja dhe dhantia ishin pjesë e vlerave që mbartte nusja, prandaj në shumë këngë dasmash kjo gjë përmendej dhe evidentohej qartazi. Nëna e saj kujdesej që paja e vajzës si dhe dhantitë të ishin sa më të plota dhe më të paraqitshme që të mos turpëroheshin nga sytë zhbirues e herë-herë edhe cinikë të ndonjë gruaje grricmëtare e kunjalece.

Këtu është me vend të themi dy fjalë edhe për godinë e nuses. Sigurisht, jo vetëm rrobat mjaft ekspresive që ka veshur nusja dhe aksesorët për të cilët do t’i cilësoj më poshtë, por edhe godia e nuses ka pasur mjaft rëndësi për paraqitjen e saj sa më mbresëlënëse. Për këtë në popull shpesh ka qarkulluar shprehja: “Më mirë një godi se një bukuri!” e kjo pa dyshim ka zënë vend në zbukurimin e nuses në ditën e martesës e në vazhdim. Nusja zadrimore gjithnjë i ka lyer flokët me një ngjyrë të zezë të shndritshme. Për këtë ka përdorur një lëndë kimike të cilën populli e quante karabojë, por e ka shoqëruar me një solucion që lëshonin lëkurat e verrit, një dru i egër që zakonisht gjendej nëpër lugina përrenjsh apo vija uji.Herë-herë janë përdorur edhe lëvozhgat e njoma të frutave të arrave. Ngjyra e zezë e flokëve ishte mjaft e theksuar. Krehja e flokëve ka qenë e një stili të veçantë. Në të dy anët e faqeve formoheshin një palë zylyfesh(collufe), ndërsa në ballë dy pala floku të ngrira me kujdes të veçantë harkoheshin nga mesi i ballit në drejtime të kundërta duke formuar një qemer të vogël në ballë të nuses. Peshqiri që vihej në kokë nga nusja i lejonte të dukeshin mjaft hijshëm dhe bënin një kontrast dhe dekoracion mjaft të veçntë në fytyrën e nuses në mes të bardhës së ndritshme të peshqirit dhe të zesës vezëlluese të palës së flokëve.

Edhe aksesorët kanë qenë të shumta. Ndër ta duhet përmendur kurora e bërë me ar e serm si dhe grashatarë(para të vogla) sermi e gjithashtu edhe gjerdani i fytit i punuar pothuajse në të njëjtën mënyrë si kurora. Mëhyrët dhe unazat të punuara me serm e filigramë e gjithashtu me gurë xhevahiri të kuq, blu apo jeshil ishin nga aksesorët e rëndësishëm që kishte nusja.

Ndër aksesorët e rëndësishëm ishte edhe kryqi e hojmalia që nuset i vinin krahë e qafë dhe i vareshin gjer në mesin e saj. Ndër aksesorët që ka qenë me rëndësi të veçantë është edhe gjerdani i gjoksit, ose ndryshe i quajtur gjerdaleku, gjithashtu edhe ky i mbushur me lira turku prej argjendi e floriri e, gjithashtu, si të gjitha stolitë e tjera, të dekoruar me gurë xhevahiri të madhësive e ngjyrave të ndryshme. Me të gjitha këto aksesorë dhe rroba të punuara me stil e material të veçantë, pa diskutim mund të thuhej se nusja ishte e mbuluar në ar e argjend, veshje e aksesorë që kushtonin shumë, doemosdo edhe ishte një skllavëri e vërtetë për ata që ishin të shtrënguar të martonin djalë, por jo më pak për ata që martonin vajzë. Telashet ishin të mëdha sidomos për familjet e varfëra të cilat ishin të detyruara ta shkatërronin jetën e tyre me qëllim që t’i plotësonin sa më me nder kërkesat që kishte martesa e fëmijës dhe që të mos turpëroheshin në sytë e miletit(njerëzisë), siç përdorej si shprehje shpeshherë nga zadrimorët. Ato gjëra që i kishin mundësitë t’i bënin me duartë e tyre dhe me mjetet që nuk u duhej t’i blinin, por t’i siguronin nga ekonomia e tyre, i realizonin pa ndonjë stres të veçantë edhe pse me lodhje, mundim e sakrifica, duke shpenzuar nga nevojat e ekonomisë familjare dhe koha e çmuar për rimëkëmbjen e ekonomisë. Duhej të paralizohej e të hiqej nga punët e përditshme një krah pune mjaft i rëndësishëm, por edhe leshi apo liri që sigurohej nga ekonomia vetjake, duhej të shkonte për pajën e nuses së ardhshme(vajzës që duhej të martohej atë vit). Jo më të lehtë e kishte pala e dhëndrrit. Prindërit e tij duhej të përmbushnin detyrime të veçanta mjaft robëruese e skllavëruese. Ata duhej të paguanin shumë para të thata për rushat e pajë të nuses.

Me që fola më sipër për traditat dhe zakonet e zonës së Zadrimës si në tiparet e organizimit të dasmës, ashtu edhe të veshjes dhe meqenëse thashë se kanë qenë të veçanta e të papërsëritshme në llojin e vet, më duhet t’i ilustroj këto dukuri duke bërë disa krahasime të thjeshta me zonën më të afërt me Zadrimën e kryesisht me disa zakone e tradita të Mirditës. Por, para se të futem në analizë e krahasime, dua të shtoj edhe një fakt tjetër. Mirdita e ka ushqyer Zadrimen herëpashere me shtresa popullsie në kohë të ndryshme. Shumica e këtyre shtresave u asimiluan dhe vetë ato asimiluan zakonet dhe traditat zadrimore. Pra u shkrinë e u bë një me popullsinë vendase që gjetën aty. Sigurisht, ato shtresa që kanë rënë në Zadrimë më herët, pasi ka pasur edhe nga ato popullsi që kanë rënë më vonë dhe i ruajtën zakonet e traditat e zonës nga vinin si në Dragushë, Dheun e Lehtë, Ndaraç e Laç, apo kallmetorët, rraboshnjakët e mërqiakët që dallojnë me veshje, por edhe në disa zakone nga të dyja palët. Atëherë ku qëndrojnë dallimet?

Po marrim së pari dallimet në organizimin e dasmave. Nuk mund të them me përpikmëri se si i organizojnë dasmat mirditorët dhe nuk do të thellohem këtu për ta studjuar e për ta paraqitur imtësisht këtë gjë, pasi nuk është ky objekti i këtij shkrimi, por po paraqes ato më thelbësorët që njoh. Në Mirditë krushqit kanë pasur një numër të kufizuar dhe atë ia përcaktonte familja e nuses.  Që më përpara i kishte thënë familja e nuses që familja e dhëndrrit t’i dërgonte dymbëdhjetë krushq, apo pak më shumë, ose më pak. Ndoshta edhe shtatë, nëntë apo trembëdhjetë e unë e mora një numër si shembull konkret. Nuk jam i sigurt në se ka qenë numër standard, por jo shumë i madh, ama. Në Zadrimë, pothuajse asnjëherë nuk është përcaktuar numri i krushqëve dhe familja e dhëndrrit dërgonte krushq sa më shumë që të ishte e mundur, madje kjo gjë ishte bërë edhe si punë gare se kush mund të dërgonte krushq më shumë. Ajo familje që dërgonte krushq më shumë dilte më në pah si nga paraqitja, po ashtu edhe nga vlerat se ishte tregues për përmasat e dasmës dhe e mysafirëve të ftuar në atë dasëm. Në Mirditë zakonisht nuset merreshin larg dhe pothuajse nuk ka ndodhur asnjëherë martesë brenda fshatit, madje edhe në fshatra përreth, pasi quheshin si të një gjaku(këtu mund të them për fshatrat Kashnjet, Kalivaç, Gjobardhaj e Kaftallë e ndonjë tjetër që nuk ka pasur lidhje martesore ndërmjet këtyre fshatrave) për pasojë krushqëve u duhej të udhëtonin me orë të tëra për të shkuar tek shtëpia e nuses. Nuk e besoj se ishte e domosdoshme kali i shalës e aq më tepër i bardhë, por përdorej mushka për ta mbartur nusen, nga që terreni ishte shpesh mjaft i thyer. Po kështu, krushqëve u duhej të rrinin për darkë tek shtëpia e mikut të ri dhe do të kalonin mjaft prova dhe peripeci, pasi ata të palës pritëse u punonin lloj-lloj rrengjesh, gjë që në Zadrimë nuk ka ndodhur, të pakten jo edhe aq shumë sa atje, në mos fare. Asnjëherë zadrimorët nuk i kanë ngacmuar miqtë, madje i kanë mikpritur bujarisht e me respekt të veçantë duke i nderuar e gostitur pa rezerva. Zadrimorët kurrë nuk e kanë marrë si masë zgjuarsie apo aftësie ngacmimin apo më keq, ofendimin e miqve të tyre. Tek mirditorët, mbase. Të nesërmen mirditorët e merrnin nusen dhe atë e shoqëronte nëna e saj që e quanin me emrin krushkanicë. Në Zadrimë nusen e shoqëronte shkuesi që në të shumtën e rasteve vendin e tij e zinte një nga dajat e saj. Gjithashtu, në Mirditë zakonisht nuk shpërndaheshin thirrësa ditën e enjte, por vetë kryefamiljari(babai, vëllai apo xhaxhai e kushëriri i nuses) e kishte kryer këtë mision kohë më parë duke shkuar nga njëri mik tek tjetri duke i lajmëruar apo kishte porositur edhe ndonjë njeri tjetër të afërm që të lajmëronte kë kishte më shumë mundësi. Apo ndoshta në ndonjë rast e kishte lënë fjalën edhe mik mbas miku. Gjithashtu, kur miqtë uleshin nëpër sofra, rreshtoheshin sipas bajraqeve pa shikuar radhën e miqësisë apo peshën e vendin që zinin në këtë miqësi. Vendin kryesor e zinte krushkamadhi e pas tij vinin njerëz sipas bajraqeve ku edhe këtu ishte e përcaktuar radha e tyre(sipas rendit që zinte bajraku). Në zonën e Zadrimës nuk ndodhte kjo dhe e kam cilësuar se vendin kryesor e zinte daja(i djalit apo i vajzës në dasmat përkatëse) dhe pas tij me radhë miqtë sipas rëndësisë e largësisë për t’i respektuar, por kurrë sipas bajraqeve edhe nëse kanë qëlluar të ishin mysafirë të ftuar në dasëm. E them kështu, se Zadrima kurrë nuk i ka njohur dhe s’ka pasur lidhje me bajraqet. Këto që sapo i thashë këtu i kam paraqitur edhe në paragrafët e tjerë më sipër, por këtu i paraqitura si krahasime në pranëvënie për të parë më mirë dallimet mes dy zonave me vendndodhje kufitare.

Së dyti dallime thelbësore ka pasur edhe në veshje. Nusja mirditore nuk ka përdorur koretin, por dollamen karakteristike, në mos gaboj, dhe gjithashtu qemerin e stravecat. Në kokë nuk ka përdorur peshqirin karakteristik të gruas zadrimore, por shami. Flokët nuk i ka lyer me të zeza si gruaja zadrimore dhe nuk i ka krehur e ndarë në zylyfë të zez, por në origjinalitetin e tyre dhe në vend të ndarjes në pala, ka krijuar gërshetin si një tejë(tip konopi) me disa pala të gershetuara(tri pala) dhe e ka sjellë rreth kokës ku mbi pjesën e sipërme të ballit spikaste dukshëm.

Po kështu edhe jeleku apo xhamadanët kishin dallime thelbësore qoftë në punim e formë, qoftë edhe në përdorimin e ngjyrave. Nuk përdornin fodulle apo grykëset, gjithashtu as boçet e kuqe zadrimore e as mshtjellaket

Këtu mes nuses zadrimore dhe nuses malësore dallimet në veshje janë krykëput të mëdha dhe pa asnjë përputhje, veç në ndonjë aksesor siç janë kryq e hojmali. Dallimet janë të dukshme dhe të mëdha si tek fotoja e vjetër ashtu edhe tek fotot e ditëve të sotme me ngjyra.

në fotot e mësipërme paraqiten gra me veshje kallmetore që ndryshojnë në pamje nga veshja zadrimore në pjesën më të madhe të elementeve.

Pak më sipër kam cilësuar edhe disa dukuri të veshjes së burrave zadrimorë dhe kjo kryesisht përsa i përket kostumit tradicional kombëtar në hershmëri, pasi në ditët e sotme kostumi tradicional vishet kryesisht veç në evenimente festive. Pra sot nuk ekziston më ajo traditë në përditshmëri dhe mbetet veç në arkivat fotografike dhe këtu më poshtë po paraqes një galeri të vogël me foto të vjetra burrash zadrimorë me kostume tradicionale zadrimore e kombëtare në kohë të ndryshme.

EPSON MFP image

Dajç 1970

Gjadër 2017 burra me veshje kombëtare në momente festive në ditët e sotme, në mes tyre një vajzë zadrimore me veshje burrash Gjashtë fotot e mësipërme me formatin bardh e zi janë nga një album i një turisti francez të bëra në vitin 1938 në Shkodër dhe  në rrugën Baçallek- Berdicë. Aty shihen qartë veshjet tradicionale zadrimore si për burra ashtu edhe për gra, vajza të të gjitha moshave, si dhe djem të vegjël.

Siç shihet edhe nga fotot e mësipërme, tek veshja e burrave zadrimorë në hershmëri mbizotèronte ngjyra e bardhë dhe kjo kryesisht tek këmishat si dhe brekeshat e bardha që në kohë të ndryshme kanë pasur edhe përbërje të ndryshme nga ana e materialit me të cilin është thurur pëlhura e tyre. Më herët është përdorur liri e më vonë pambuku e kambriku i një cilësie të lartë që ishte më i bardhë dhe më i trashë se zakonisht. Me pambuk më të hollë endej pëlhura për këmisha dhe për të brendshmet. Këmbëzat e brekeshave, si dhe anat e xhepave zakonisht qendiseshin nga vajzat e gratë me ornamente me motive zadrimore, kryesisht me fije mëndafshi të bardhë. Kështu ndodhte edhe me jakat, e këmishëve, megjithëse nuk ishin aq të gjëra sa jakat e këmishave të nuseve e grave zadrimore si dhe dorëzat e këmishëve. Jakat e këmishave të burrave zakonisht ishin të ngushta dhe jo shumë të qëndisura me ngjyra e dekoracione të rënduara, ndryshe nga këmbëzat e brekeshave dhe anat e xhepave.

Në pjesën e veshjeve të burrave zadrimorë hynin edhe jelekët, apo xhamadanat dhe në rastet e zakonshme ishin të bardhë të garnituar me gajtana të zinj në pjesën e përparme që përfundonte me dhëmbëza të mëdhenj. Në shumë raste dhe sidomos për momente festive përdoreshin xhamadanë të kuq apo të kadifenjtë e pa diskutim edhe këta të garnituar me gajtana të zinj e të trashë që i jepnin mjaft hijeshi e paraqitje. Si zakonisht xhamadanët krijoheshin me shajak të hollë, apo diçka të ngjajshëm me të.

Një tjetër element në veshjen e burrave zadrimorë, ashtu siç e kam cilësuar edhe më lart kanë qenë brezat që si zakonisht endeshin në vekë me fije leshi dhe aty mbizotëronte ngjyra e kuqe, krahas ngjyrave të tjera sidomos e bardha. Në fotot e mësipërme sidomos ato me ngjyra vërehet dukshëm kjo gjë. Në kohët e mëvonshme brezat e punuar kanë qenë më shumë imitime dhe stilizime të ndryshme, siç vihet re në disa foto të ndryshme.

Veç brezave e xhamadanave, sidomos për ditë të ftohta pjesë e veshjes së burrave kanë qenë edhe xhurdinjët(xhoket) sidomos në hershmëri, por më vonë në mungesën e tyre dhe në pamundësi për t’i gjetur, ose krijuar, janë përdorur xhaketa të ngjyrave të ndryshme. Krahas tyre janë përdorur edhe triko të leshta apo edhe tallaganë shajaku, ose siç quheshin ndryshe dollamë shajaku që dalloheshin shumë në formë nga dollamat e grave. Në kokë vinin qeleshe të bardha dhe rreth tyre rrallëherë edhe nga një shami.

Shumë herët, burrat zadrimorë kanë pasur traditë të lënë musteqe të mëdha, por, siç tregonin të moshuarit, e kishin zakon ta rruanin kokën anash deri në pjesën e sipërme e aty e linin një tufë flokësh të rritej e të zgjatej sa më shumë. Kjo tufë flokësh quhej çerbe. Nuk lihej mjekërr zakonisht, por në një vjershë që dikur qarkullonte në Kodhel bëhej fjalë për një plak të moçëm shumë kohë më parë dhe vjersha e përshkruante kështu: Tata Gjini,/ mjekërrthimi,/ çka po çon te mullini?/ Melekuq e farë lini./ Pra aty vihet re një detaj i vogël që ka të bëjë me pamjen e atij plaku dhe pikërisht fjala mjekërrthimi dhe jo mustaqethimi që do të thotë se në hershmëri duhet të ketë qenë në modë që krahas musteqeve të liheshin edhe mjekrra, megjithëse në fotot e vjetra të paraqitura më sipër asnjë nga burrat nuk paraqitet me mjekërr, por me mustakë, po.

 Lekë Dukagjini, prijësi i Zadrimës

                                      Burrë me çerbe

 Në veshjen e burrave zadrimorë ka pasur shumë pak ndryshime nga veshja kombëtare në përgjithësi, sidomos në zonën e veriut, me përjashtim në disa elemente të veçanta siç janë çorapet e kuqe dhe të dekoruara me motive të ndryshme popullore, të brezit ku ka mbizotëruar e kuqja si dhe brekeshave të bardha. Në zona të tjera, kam bindjen se nuk i përdorin brekeshat e bardha, por edhe çorapet karakteristike zadrimore jo se jo dhe as brezat e stilit zadrimor. Këtu unë gjithnjë e kam fjalën për kostumet që zadrimorët kanë përdorur në hershmëri, pasi në ditët e sotme nuk përdoren më ato, veç në momente festive. Nëpër dasma, gjithashtu, sot nuk përdoren as nga nusja dhe aq më tepër as nga dhëndrri e as nga dasmorët, pasi dasmat e kanë ndryshuar formën e organizimit të tyre, ashtu siç e theksova edhe më sipër kur fola enkas për këtë gjë.

Dasmat sigurisht kanë qenë dhe janë momente gëzimi të veçantë në jetën e njeriut. Ato kanë shënuar krijimin e një familjeje të re, vazhdimësinë e jetës. Pas tyre gëzim i veçantë në jetën e njeriut vjen lindja e fëmijëve, jo për nga pesha dhe rëndësia, se lindja e një fëmije gjithmonë ka qenë pika kulmore në jetën e njeriut, por i mora sipas radhës së momenteve kyçe në jetën e një djali apo vajze. Pas martesës vijnë fëmijët, madje, në dasma gjithmonë ka qenë dhënë urimi: “U trashëgofshin me djem e vajza!”, se ky ka qenë edhe qëllimi kryesor kur prindërit martojnë fëmijët e tyre: të rilindin jetën, të ripërtërijnë jetën. Çifti, kur bekohet nga Zoti me lindjen e një fëmije, ka arritur atë qëllim e dëshirë të pazëvendësueshme dhe kanë lindur edhe ndjenjat e veçanta të paprovuara kurrë më parë, ndjenja e dashurisë pakufi e prindit për fëmijën, ëndrrën e pakrahasueshme të jetës.

Këto ndjenja të bukura dhe këto vlera të veçanta njerëzore kanë pasur një kuptim e një vend të veçantë në jetën e zadrimorëve. Lindja e djemve, veçanërisht, ka qenë një gëzim i veçantë në familjet zadrimore, pasi tek djali shikoheshin shumë përparësi, shumë vlera dhe këto gjëra shiheshin më shumë se tek vajzat. Djali shihej si një vlerë e shtuar për vatan, shihej si shtylla kryesore e mbajtjës së ekonomisë në familje dhe gjithnjë thuhej: “Djali është shtylla dhe kulmi i shpisë!”, kurse për vajzën ekzistonte shprehja: “Ka lindë në derë të huaj dhe vdes në derë të vet!”, ose “Ka lindur për derë të huaj!”. Djali konsiderohej një trashëgimtar i mundshëm i familjes dhe ai që do ta ripërtërinte dhe do ta mbante gjallë vazhdimësinë e jetës, ai që do ta trashëgonte gjakun e familjes dhe të fisit, se vajza do të lindë fëmijë dhe pasardhës për një familje apo fis tjetër. Në hershmëri, kur në një familje lindte një djalë, shprazej një pushkë për të dhënë si lajm gëzimi dhe për të treguar se lindi edhe një ushtar tjetër për vatan. Kjo gjë nuk ndodhte në rastin kur lindte një vajzë dhe çifti e as familjarët e tjerë nuk gëzoheshin, por e pranonin si një dhuratë nga Zoti. Baballarët, edhe pse nuk ishin të gëzuar, nuk ishin edhe aq të merakosur, veç në rastet kur ende nuk e kishin djalin dhe u lindnin vajza pas vajzash. Ata thoshin se me një vajzë të lindur në familje do të zinin një mik të mirë, ndaj nuk kishin pse të mërziteshin, por të gëzoheshin.

Kur lindte një fëmijë në familjen zadrimore, miqtë dhe shoqëria u shkonin për shyqyr dhe peshqeshonin sidomos me para, por graria kryente një rit tjetër të veçanë që e quanin Pasim. Nëna e gruas që kishte lindur fëmijën, caktonte datën se kur krushka duhej të priste pasoret(gratë që vinin për shyqyr në ditën e caktuar), pasi asaj më shumë se kujtdo tjetër i duhej kohë për t’u përgatitur për të shkuar e për ta vizituar vajzën e saj lehonë. Asaj i duhej të blinte peshqeshe të shumta për vajzën e saj, për fëmijën e posalindur si dhe për vjehërrinë e kunetinë e vajzës së saj. Pra data dhe dita e mbledhjes së pasave ishte në varësi të nënës së gruas që kishte lindur fëmijën. Pas kësaj, si të ishte përcaktuar data e dita e pasimit, të dy krushkat lajmëronin gratë që u takonte të vinin për pasim, secila palën e vet, për kur ishin lënë dita e pasave.

Gra zadrimore duke shkuar për pasim

Në ditën e pasave, që ishte një gosti e shtruar veç për gratë mikesha dhe të afërme të të dyja familjeve(familja e nënës së fëmijës dhe ajo e babait), zakonisht nuk kishte burra, veç nëse i pranishëm ishte veç i zoti i shtëpisë aty, mblidheshin gratë me peshqeshe të ndryshme, zakonisht për fëmijën e lindur dhe për nënën lehonë, sipas rangut dhe afërsisë me familjet përkatëse. Duhet thënë se shumica prej tyre bashkë me peshqeshet në rroba e stoli, sillnin me vete edhe petulla e raki, mjalt e ndonjë gjë tjetër si fruta të ndryshme, sipas mundësisë, ftua, molla, arra, shega, etj. Pra shkonin me strajcat plot dhe i zbraznin me radhë pasi të ishin grumbulluar të gjitha pasoret gra dhe nuk pritej të vinte ndonjë tjetër. Si zakonisht, fillonin të tregonin peshqeshet e tyre zakonisht bijat e shtëpisë dhe pastaj halla, nuse daje e teze të babait të fëmijës e pas tyre vazhdonin pala e nënës së fëmijës për ta përfunduar këtë ceremonial nëna e gruas që kishte lindur fëmijën. Sigurisht, aty peshqeshet ishin të shumta dhe të llojeve të ndryshme si dhe cilësore, ndaj gratë e tjera të pranishme prisnin me shumë kureshtje shpalosjen e atyre peshqesheve nëna e lehonës. Dhuratat e saj mjaft shpesh pëshpëriteshin mes grashë si të bollshme apo të mangëta, si cilësore, apo të rëndomta dhe me pak vlera, i solli këtij, apo harroi pa peshqeshe atë përson e lloj-lloj gjykimesh e komentesh të ndryshme për mirë apo për keq, ndaj nëna e gruas lehonë kishte një barrë të madhe dhe vihej para një presioni të veçantë si para një provimi të vështirë për ta kaluar me sukses.

Por mjaft stresante ka qenë edhe barra e palës pritëse, pasi problemi nuk mbaronte veç me shtruarjen e drekës së gostisë. Strajtcat e grave pasore që kishin ardhur plot me dhurata, me petulla, raki e mjaltë, apo me fruta të ndryshme nuk mund të ktheheshin ashtu bosh, por duhej kompesuar me ndonjë gjë. Si zakonisht e zonja e shtëpisë, që më përpara kishte pjekur kuleç dhe kështu, atyre që kishin sjellë petulla e gjëra të tjera ua kthenin me kuleçë, apo blinin biskota e gjëra të tjera aq sa mund të siguronin dhe kështu që arrinte disi t’ua kthente nderën atyre grave që kishin ardhur aty për të parë foshnjën dhe gruan djergneshë(kështu është quajtur në gjuhën e zonës së Zadrimës gruaja lehonë, ndaj edhe unë qëllimisht e shkrova kështu për ta kujtuar përsëri gjuhën burimore popullore të zonës së bashku me zakonet dhe traditat).

Kam bindjen se ky zakon vazhdon të ruhet edhe në ditët e sotme, ndoshta jo aq i theksuar dhe jo me ato përmasa, por besoj se ekziston, sidomos kur bëhet fjalë për lindjen e fëmijës së parë, ose edhe pas lindjes së një djali pas një apo disa vajzash. Kam bindjen, gjithashtu, se sot diferencimi djalë-vajzë është zbutur së tepërmi dhe nuk ekzistojnë më problemet e së kaluarës që vajza të shihet si e huaj në shtëpinë e prindërve të saj.

Kur fola më sipër për qëndresën e zadrimorëve për ta ruajtur dhe praktikuar fenë e tyre katolike, përmenda se edhe kur feja u ndalua me ligj dhe ritet fetare nuk lejoheshin të kryeheshin në asnjë mënyrë, cilësova se zadrimorët e kanë gjetur një mënyrë për t’i pagëzuar fëmijët e tyre si katolikë. Pra një rit tjetër që kurrë nuk e harruan dhe as e ndryshuan zadrimorët ishte edhe riti i pagëzimit të fëmijëve të lindur edhe pse shteti me ligje e kishte ndaluar t’u viheshin atyre emra katolikë. Në fakt, mjaft familje zadrimore fëmijëve të tyre detyroheshin t’u vinin dy emra, njërin ashtu siç e kërkonte shteti: emër shpendi, kafshe, bime, mali apo ndonjë kategori tjetër, dhe, ashtu fshehtas, u vinte emra katolikë dhe me ndonjë formë apo tjetër edhe i pagëzonte me ato emra. Pra, jo pak fëmijë të lindur në diktaturë, sidomos pas vitit 1967, kanë pasur nga dy emra; njëri zyrtar dhe që thirrej në shkollë apo institucione të tjera dhe tjetri që e thërriste familja me të cilin ishte pagëzuar nga dikush me ujë të bekuar.

Kur feja ka qenë e lejuar, d.m.th. kur ishin kishat e pa prishura dhe njerëzit luteshin atje dhe kishte priftërinjë që shërbenin atje, kur lindnin fëmijët, prindërit e fëmijës caktonin dy vetë, një burrë dhe një grua dhe merrnin fëmijën e lindur e shkonin tek kisha. Atje prifti e pagzonte fëmijën aty në derën e kishës. Dy njerëzit që e mbanin fëmijën në pagëzim në kishë quhen nun e nunë dhe fëmija për ata kthehej në famull. Kështu, nuni dhe nuna, ktheheshin në prindër të dytë para Zotit. Këto dy familje, ato të fëmijës dhe të nunit e të nunës krijonin kumbari po të mos kishin pasur më përpara e kështuqë këta dy familje krijonin lidhje Shnjoni. Ishte tabu fetar që mes këtyre familjeve të kishte lidhje krushqie e rrallë ose asnjëherë nuk ka ndodhur një gjë e tillë në Zadrimë. Kur bëhej pagzimi në kishë, nuni e nuna thirreshin në gosti në shtëpi dhe drekonin aty.

Duke pagëzuar një fëmijë në kishë.
Kur fëmija mbushte një moshë të caktuar nga 6 deri në 10 vjeç i nënshtrohej katekizmit dhe pastaj në mënyrë zonale caktohej dita e krezmimit të tyre. Për këtë rast gjendej një nun, kur ishte djalë, ose një nunë, kur ishte vajzë dhe tek kisha ku bëhej krezmimi, mblidheshin njerëzit dhe bëhej një ceremoni e veçantë fetare. Fëmijës i lidhej një shirit i mëndafshtë rreth ballit, apo një shami dhe prifti, duke e krezmuar, i vinte bajmin mbi ballë dhe e mbulonte vendin me shirit, apo me shami e këtë veprim e kryente nuni apo nuna. Pasi mbaronte ceremonia fetare, nunët i merrnin famujt e tyre në shtëpi dhe i gostitnin. Edhe këtu, ose kishin qenë më parë familje me lidhje Shnjoni(Shën Gjoni), ose e krijonin atë lidhje atë ditë e përgjithmonë. Nuk jam aspak i qartë se pse, por në ditët e sotme sikur kanë ndryshuar rregullat, sa motra mban në pagzim, apo në krezmim fëmijët e motrës apo të vëllait. Diçka e tillë dikur nuk ka qenë as e praktikueshme dhe as e lejueshme. Nuk janë lejuar lidhje Shnjoni brenda familjes dhe gjakut, ashtu siç nuk janë lejuar lidhje martesore në lidhje Shnjoni.

Në jetën e zadrimorëve nuk ka pasur vetëm momente gëzimesh, por si në çdo zonë e në të gjithë njerzimin, ka pasur edhe momente hidhërimesh shkaktuar nga procesi i pashmangshëm i vdekjes. Kështu edhe zadrimorët kanë pasur traditat e tyre në lidhje me organizimin e ceremonive mortore, ashtu siç kanë pasur tradita edhe në organizimin e dasmave në dallueshmëri me popujt e zonave të tjera. Kur vdes një njeri në familje zadrimore, të gjithë pjesëtarët e fisit mblidhen dhe e organizojnë ceremoninë mortore. Kryefamiljari i familjes ku ka ndodhur vakia ua parashtron kërkesat e tij shokëve dhe kryesisht problemi i parë është me thirrë në mort miqtë e shokët e tij të afërt. Kështu, më parë se të kishte komunikim të shpejtë telefonik, ai ua jepte listat shokëve të tij burra të fisit dhe caktonte se ku ata duhej të shkonin dhe të lajmëronin për vdekjen e njeriut të familjes së tij. Zakonisht, për të lajmëruar dhe thirrur për në mort caktoheshin të shkonin nga dy përsona së bashku, pasi qëllonte që mund t’u duhej edhe të udhëtonin për gjatë gjithë natës, nga që mund të kishte ndodhur që njeriu i sëmurë mund të kishte vdekur në mbrëmje. Këtë punë e kryenin jo pa përtesë, por ama nuk hezitonin për asnjë çast. Them jo pa përtesë, pasi ishte disi e sikletshme të bridhje fshat më fshat për të lajmëruar miqtë për vdekjen e një njeriu, aq më tepër në kohë të ndryshme, natën, në shi e në të ftohtë, apo në çdo kohë e çdo situatë tjetër.

Në këto situata, krahas lajmësve, njerëzve u caktoheshin dhe shpërndaheshin nëpër detyra të ndryshme sipas nevojës. Dikujt i caktohej të ziente gjellët e mortit, dikujt tjetër për të siguruar drutë për gatim, caktoheshin gra për të gatuar bukët në kohërat kur kjo gatuhej nëpër shtëpitë e tyre kur nuk kishte furra buke apo u caktohej të bënin lakrorët me petë të holluara e të pjekura në furra. Dikush caktohej për të bërë kafet e të kujdesej për rakinë dhe të tjerë të shërbenin si kamarier në shpërndarjen e kafeve dhe ushqimeve të drekës. Disa (dy apo tre) burra të fisit caktoheshin për të hapur varrin e dikush për të përgatitur arkivolin(dikur i bënin vetë në mënyrë artizanale arkivolat), e të tjera detyra që duheshin kryer gjatë atyre ditëve mortore e zie.

Para se të vazhdoj të tregoj se si vazhdohej më tej, dua të sqaroj se kur një njeri vdiste, njerëzit e familjes e merrnin trupin e tij dhe e lanin mirë e mirë dhe pastaj e vishnin me kostum kombëtar dhe kryesisht me rroba të pastra e të ruajtura enkas për një rast të tillë. Në peridhat e mëvonshme dhe në ditët e sotme burrat i veshin me kostume burrash, ndërsa gratë si zakonisht me rroba tradicionale zadrimore dhe pas kësaj e shtrijnë në një bazament të krijuar me dërrasa në mes të dhomës e njerëzit nga shokët e miqtë vijnë e i bëjnë respektet e nderimet e fundit. I vdekuri është ruajtur për gjatë gjithë kohës dhe asnjëherë nuk është lënë vetëm për asnjë çast. Zakonisht gratë e familjes si dhe të fisit e nga miqësia kanë qëndruar pranë trupit të të vdekuri gati për gjatë gjithë kohës duke e qarë e duke e vajtuar, por shpesh kanë shkuar dhe e kanë vajtuar me brima edhe vajtimtarë burra, sidomos kur i vdekuri ka qenë burrë apo djalë i ri. Ka pasur gjithnjë njerëz të ndryshëm që janë shquar për ligje e vajtime dhe i kanë vajtuar me fjalë prekëse duke i kujtuar bëmat dhe karakterin e tij të dikurshëm, njerëzit që ka lënë dhe mërzitinë e dhimbjen që u ka shkaktuar, të vdekurit e familjes para tij dhe amanetet që duhet t’u çojë kur t’i takojë në botën tjetër dhe shumë gjëra si këto. Si shumë ndalesa të tjera, edhe këto rite e zakone vajtimi, regjimi komunist i pat ndaluar dhe janë rishfaqur dhe aplikohen në ditët e sotme në demokraci.

Në Zadrimë i vdekuri si zakonisht është varrosur ditën e nesërme, por në qoftë se ka vdekur në orët e vona të natës, trupi është varrosur një ditë më pas, pasi nuk ka qenë e mundur që njerëzit e afërt dhe miqësia të arrinin të njoftoheshin në kohë dhe të mblidheshin në kohën e duhur. Zakonisht, arkivoli me trupin e të vdekurit për në varreza është përcjellë aty nga ora dhjetë apo njëmbëdhjetë e paradrekës dhe më parë diku, ose tek varrezat, ose në kishën e fshatit, është mbajtur mesha mortore për të. Në varrim kanë marrë pjesë shumë vetë dhe numri ka shkuar shumë e në varësi të miqve e të të njohurve të familjes apo të të vdekurit në të gjallë të tij dhe gjithnjë sipas mundësive në pjesmarrje.

Pas meshës së përshpirtjes arkivolin me të vdekurin e çojnë tek varri dhe, pasi të afërmit e familja përshëndeten për herë të fundit me të, e mbyllin arkivolin dhe e vendosin në varr. Të pranishmit i hedhin dhe sipër arkivolit me dorë, ose me lopatë, sipas mundësive dhe rdhës e pastaj pjesëtarët e familjes dalin jashtë varrezave dhe rreshtohen për t’u përshëndetur me ngushëllime nga të pranishmit në varrim. Pjesa e miqësisë dhe e shoqërisë të thirrur për mort ndalohen dhe drejtohen për tek shtëpia ku shtrohet dreka e mortit. Dreka nuk ka qenë e gjatë dhe me shumë llojë ushqimesh si nëpër dasma, por ama ushqimet kanë qenë të bollshme. Zakonisht ka qenë therë një bagëti e trashë dhe është zier mish e pilaf, por në kohën e komunizmit nuk u lejua të shtrohej dreka mortore me mish e vendin e tij e zuri fasulja(grosha, siç i thonë zadrimorët) dhe pilafi gjithashtu. Pas këtyre vinte tepsia me lakror prej petash të pjekura dhe me sherbet, gjithnjë kur dreka e mortit shtrohej nëpër sofra se më pastaj u ndryshua duke i kthyer në ëmbëlsira të blera, ose fare.

Me të përfunduar dreka mortore, miqtë dhe shokët shpërndaheshin për në shtëpitë e tyre dhe aty mbetnin veç njerëzit e shtëpisë dhe të fisit që ishin në shërbim për ta organizuar ceremoninë mortore. Këta uleshin të hanin drekën pasi të ishin larguar të gjithë miqtë dhe shokët e ndalur për drekën mortore.

Të nesërmën e varrimit të të vdekurit, familjes i shkonin për ngushëllim njerëz të ndryshëm që nuk kishin arritur ta kapnin varrimin në kohën e duhur, apo që nuk kishin pasur mundësi të shkonin në ditën e varrimit për ngushllim. Vizitat ngushëlluese masive ishin edhe në ditën e tretë pas varrimit dhe në këtë ditë përsëri shtrohej dreka përkujtimore mortore dhe me kaq merrte fund kjo ceremoni mortore. Nuk organizoheshin dhe as nuk organizohen të ashtuquajtura “Të shtatat” apo “Të dyzetat” siç i organizojnë ato zona që janë me popullsi myslimane, por nuk kanë qenë organizuar as “Një vjetorët” e vdekjes dhe asnjë përvjetor tjetër, megjithëse këto kohët e fundit po bëhen gjithnjë e më shumë në modë edhe në Zadrimë, një zakon ky i huajtur nga të tjera popullsi. Pra zadrimorët në traditën e tyre për këto raste kanë pasur veç “Të tretën ditë” që ka qenë e pasnesërmja e varrimit dhe vetëm kaq. Por duhet ditur se zija ka vazhduar gjatë dhe sipas moshës e rangut të njeriut të vdekur.

Këtu dua të shtoj edhe një tjetër traditë apo konceptim supersticioz që ka ekzistuar tek zadrimorët. Njerëzit e thirrur për mort, pasi të kishin ngrënë drekën mortore duhej të largoheshin dhe nuk duhej të rrinin atë natë aty edhe në qoftë se kanë qenë miq të largët, për ndryshe nuk ishte aspak mirë dhe aspak e pëlqyeshme të iknin prej aty para se të bëhej e treta ditë se merrej për keq. Kjo gjë nuk e di se pse ka ngelur si një zakon i tillë dhe çfarë shpjegimi ka e keqja e prishjes së kësaj rregullsie.

Thamë më sipër se me drekën mortore të shtruar përsëri në ditën e tretë të varrimit ka përfunduar edhe ceremonia mortore, por zija ka vazhduar gjatë. Kjo zi ka pasur edhe shfaqjet e veta dhe kryesisht tek veshjet e grave dhe të vajzave të familjes apo tek bijat e familjes. Gjithashtu për gjatë gjithë vitit nuk janë festuar festat fetare, por janë kthyer në ditë përkujtimore ku njerëzit e familjes shkonin tek varri dhe ndiznin qirinj për shpirtin e të vdekurit. Nuk gatuheshin lakrorë apo ëmbëlsira për festat e Krishtlindjeve siç ka qenë zakon, por komshinjtë, apo miqtë e afërt gatuanin për këtë familje dhe ua sillnin në shenjë solidarizimi me të për të keqen që u kishte ndodhur. Gjithashtu, në kësi ditësh si Krishtlindje, Pashkë, apo festa të tjera tradicionale fetare të zonës që ishte zakon të celebroheshin me miq e të afërm, brenda një viti, jo vetëm nuk festoheshin nga familja, por ktheheshin në ditë pritjeje vizitorësh që u vinin për ngushëllim.

Ka qenë gjithnjë traditë dhe zakon që kur një familje zadrimore ka qenë në zi për vdekjen e një pjestari të saj, familjet e fisit, komshinjtë, apo edhe fshatarët e tjerë e kanë respektuar zinë e asaj familjeje dhe nuk janë shfrenuar në momente gëzimesh as në festa, as në dasma dhe nuk kanë organizuar ahengje të tjera tradicionale. E them ahengje tradicionale, se unë mbaj mend nga fëmijëria ime që në netet e gjata të dimrit mblidheshin burrat e lagjes në konakun tonë dhe organizonin lojëra të ndryshme popullore si dhe këndoheshin këngë me çifteli. Kur qëllonte të kishte vdekur dikush në fshatin tonë, këto nuk ndodhnin më për gjatë një viti, ose të pakten pa u bërë një dasëm në fshat dhe të çelej kënga nga vetë pjestarët e familjes ku kishte ndodhur vdekja. Kjo në Kodhel, se ka qenë një fshat i vogël me tre apo kater fise, por besoj se në fshatra të mëdha dhe me një hapësirë gjeografike më të madhe nuk ka ndodhur krejt kështu.

E cilësova më sipër se zija është shfaqur në forma të ndryshme dhe më e dukshme ka qenë tek veshja e grave apo të vajzave të familjes apo tek të afërmit. Edhe kjo sipas moshës dhe rangut të të vdekurit. Gruaja që ka humbur burrin kthehej në vejushë dhe vishej me rroba të zeza e nuk i ndërronte më, veç në rastet kur martonte ndonjërin nga fëmijët e saj, apo kur lindte ndonjë fëmijë në familje i ndryshonte duke i ndërruar me më të zbardhura se zakonisht, por jo me rroba të kuqe. Kështu edhe nuset e reja e ndryshonin ngjyrën e rrobave dhe stolitë po të ndodhte një vdekje në familje. Nënat gjithashtu, po t’u vdiste një djalë i rritur visheshin me rroba të zeza për një kohë të gjatë dhe e ndryshonin boçen në pafte të zezë dhe peshqirin e kokës e lidhnin me një shami të zezë dhe asnjëherë me pjesën e peshqirit të paluar mbi ballë, ose me një shami me ngjyra ku zotëronte e bardha. Edhe këto i ndryshonin veshjet veç në raste dasmash apo lindje fëmijësh dhe veç për pak kohë sa ishin gjatë atij eventi, se pastaj i rivishnin ose i ndryshonin paksa ngjyrat.

Këtu dua të flas edhe për një traditë apo zakon tjetër në raste fatkeqësishë. Kanë qëlluar raste kur në një familje ka vdekur një nga burrat e rinj dhe që kanë pasur nuse të reja. Familjarët e nuses kanë shkuar në ceremoni mortore dhe pas saj janë konsoltuar me kryefamiljarin se si do ta vendosnin për bijën e tyre të mbetur vejushë. Si zakonisht, sidomos kur nuk ka pasur fëmijë dhe në mënyrë të veçantë fëmijë të rritur, është vendosur të kthehej në gjini nga ku edhe mund ta lidhnin me martesë në ndonjë familje tjetër. Edhe ky veprim është kryer pas disa muajsh, atëherë kur koha ka qenë e mjaftueshme për ta ditur në se vejusha ka qenë e lirë dhe jo shtatzënë. Kjo gjë është diskutuar në mes tyre pas dy apo tre muajsh dhe pastaj, ose me dëshirën e vajzës, ose gati edhe me dhunë, është marrë vajza(vejusha) dhe është kthyer në gjini. Kur ka pasur fëmijë të vegjël dhe vejusha ka pranuar të kthehej në gjini, shpesh fëmijët i kanë mbajtur gjyshërit e tyre, veç në rastet kur ata nuk kanë pasur mundësi t’i mbanin, ose kur ata nuk kanë qenë në jetë. E theksova se ka ndodhur edhe përmes dhunës marrja e vejushës në familje, se, ose për forcë zakoni, ose edhe nisur nga ndonjë pavendosmëri e saj, ka shfaqur kundërshti, por vëllezërit, xhaxhallarët apo kushërinjtë e saj e kanë kapur nga krahët duke e tërhequr gati me shumë zor dhe ajo, duke shfaqur kundërshti përmes britmash e vajësh shpesh ka tentuar të kapet pas objektesh të ndryshme e më së shumti nga dorezat e dyerve, por shpesh edhe nuk ka ndodhur kështu dhe kanë qenë më pak kundërshtuese. Megjithatë, ka pasur jo pak raste që vejushat që kanë pasur fëmijë, për të mos i braktisur ata, nuk kanë pranuar të kthehen në gjini dhe kanë qëndruar pranë fëmijëve të tyre duke mos pranuar t’i lënë e të kthehen në gjini pa ta.

Në Zadrimë ka pasur një dallueshmëri të madhe në mes vdekjes së një fëmije të njomë(fëmijë gjiri, apo fëmijë djepi siç quhej foshnja) dhe një të rrituri, qoftë edhe fëmijë i rritur. Nuk e di a ka ekzistuar ky ndryshim edhe në zonat e tjera, por në Zadrimë po dhe mendoj se, në fakt, nuk ka qenë edhe aq zakon i mirë, megjithëse ka pasur edhe arsyetë e veta pse ashtu ka ndodhur. Kur fëmija i porsalindur, ose i moshës së njomë vdiste, dhe vdekjet në të kaluarën kanë qenë të shpeshta shkaktuar nga epidemi dhe mungesë mjekësh e ilaçesh apo edhe mungesa e vaksinimit total, prindërit e fëmijës së vdekur nuk lajmëronin fisin apo miqësinë për këtë vaki, por e merrnin trupin e foshnjës së vdekur dhe, së bashku me djepin e tij, apo saj, duke e mbështjellë me një çarçaf të kuq, e varrosnin në ndonjë varr pranë varreve të të vdekurve paraardhës të prinderve. Kortezhi përbëhej prej dy apo tre vetash dhe në këtë kortezh nuk merrte pjesë nëna e fëmijës, por një burrë dhe një grua tjetër e familjes apo e kushërinjëve, pra babai, xhaxhai, ose ndonjë tjetër nga familja e dikush tjetër që kishte hapur varrin.

Në rastin e vdekjes së foshnjave nuk bëheshin vaje si dhe nuk shtrohej drekë me të ftuar. Për nënën e fëmijës thuhej se ishte mëkat që të qante dhe të derdhte lotë për vdekjen e fëmijës së saj duke thënë se lotët e derdhur prej saj i ktheheshin foshnjës së vdekur në pellg uji në varr. Foshnjën e vdekur e quanin që është kthyer në engjëll dhe engjujt nuk qahen e nuk vajtohen, se Zoti e merr për mëkat. Gjithashtu, ishin një numër i pakët njerëzish që shkonin për ngushëllim në raste të tilla dhe veç dikush nga fisi apo shoqëria e afërt duke dhënë si fjalë ngushëlluese: “Me jetë mbas sodit!”, ose “Kjoftë mirë me engjujt e parrizit!” apo fjalë të tjera ngushëllimi.

Vdekja e foshnjave nuk e kthente familjen në zi, edhe pse dhimbja për të ishte aty mjaft e pranishme dhe mjaft e dukshme, por me varrimin e saj duhej të mbaronte zia e jeta duhej të vazhdonte me normalitet sikur të mos kishte ndodhur asgjë. Festat fetare apo raste të tjera të gëzueshme organizoheshin normalisht duke u përpjekur ta harrojnë dhimbjen e vdekjes së foshnjës së familjes së tyre, edhe pse kjo nuk mund të ndodhte aq lehtë e kujtohej gjithnjë me shpirt e me zemër, por pa u shfaqur hapur. Edhe ngushëllimi në kësi rastesh ndryshonte dhe ishte shprehja: “Me jetë mbas sotit!” e jo “Zoti ju dhashtë kivet!” siç thuhej zakonisht në rastet e tjera.

Një traditë mjaft e pasur dhe që ka pasur mjaft karakteristika dalluese ka qenë edhe kuzhina dhe tradita zadrimore e gatimit të bukës. Meqenëse buka ka qenë elementi bazë dhe i pazëvendsueshëm në tryezën zadrimore, po ia nis ta shtjelloj traditën e veçantë në përgatitjen e saj.

Ka pasur një veçanti dhe karakteristikë të veçantë gatuarja e bukës së misrit, një traditë jashzakonisht e bukur dhe e papërsëritshme, një traditë e shkelqyer që ka bërë mjaft bujë tek ata njerëz dhe personalitete që kanë pasur rastin ta provojnë e shijojnë bukën e misrit të gatuar me metodën tradicionale zadrimore. Shija ka qenë vërtetë e veçntë dhe shumë mbresëlënëse për ata që kanë pasur rastin ta shijojnë për herë të parë e nuk kanë pasur si ta heqin nga mendja veçantinë e saj dalluese. Por kjo traditë filloi të mos aplikohej kur regjimi komunist kolektivizoi bujqësinë dhe fshatari ishte i detyruar të merrte bukën e gatuar në furrat e kooperativës që shpesh ishte e keqe dhe e pangrënshme, se gatuhej me miellin jocilësor, të idhtësuar e shpesh edhe të mykur apo nga misri i kalbur nëpër ara. Sot, në mungesën e kushteve për përgatitjen e bukës tradicionale, nuk aplikohet aq shpesh, veç në e aplikofshin restaurantet turistike të zonës së Zadrimës që tashmë janë mjaft famozë siç janë Hylli i Dritës në Troshan, Mrizi i Zanave dhe Oazi në Fishtë e ndonjë tjetër që veç biznesit të tyre fitimprurës, janë kujdesur të ringjallin traditën zadrimore të artit të kuzhinës.

Për të folur për shijen e veçantë që kishte buka tradicionale e misrit në Zadrimë, mjafton të kujtojmë perifrazimin e Mjedës së madh: “Mshesh tamla me bukë kallamoqe të mira për zotnijë!”. Është një thënie që flet vetë për shijen e kësaj buke, por unë dua të shtjelloj këtu mënyrën tradicionale të përgatitjes tradicionale të saj. Së pari, për ta përgatitur dhe gatuar këtë bukë tradicionale duhej që familja të kishte një furrë buke të posaçme për këtë gjë siç shihet në foton e mëposhtme.

   Zakonisht furrat e bukëve zadrimorët i përgatitnin me një art të veçantë dhe në traditën zadrimore shpesh ndërtohej në ambiente të hapura, por si zakonisht edhe në vende të mbyllura ku përdorej kryesisht për të gatuar. Në vende të mbyllura krijuar posaçërisht për t’u përdorur enkas për të gatuar i kishin familjet e mesme dhe të kamura që si zakonisht ishin me shumë banorë dhe gjithashtu i kishin kushtet për t’i ndërtuar ato. Në ato mjedise kishte, veç furrave, edhe takëmet e gatimit të bukës siç ishin qethi, magjja dhe shkopinjtë e furrës përgatitur me shufra të gjata ferrëkuqesh, si dhe takëme për zjarrin si masha e ndonjë gjë tjetër. Furra ndërtohej në një bazament të ngitur rreth70-80cm të lartë të krijuar me gurë dhe pastaj shtrohej me copa tullash e me deltinë, një lloj argjile të veçantë që përdorej për ta krijuar bazamentin e rrafshtë të furrave. Pasi përgatitej kjo platformë, vazhdohej me kubenë e furrës edhe këtë e krijonin me copa tjegullash dhe i lidhnin përsëri me deltinën e marrë nga kodrat e zonës. Siç e thamë, deltina ishte një arigjil i një lloji të veçantë e zgjidhej me kujdes. Kjo deltinë e veçantë dhe e zgjedhur, kur thahej dhe kur skuqej furra ( në fillim ndizej zjarri dhe lihej për mjaft kohë ndezur për ta kthyer argjilin në një qeramikë unike e solide), largohej flaka dhe prushi e, pasi largohej edhe sasia e madhe e hirit me shkopinjtë e furrës, futej buka me anën e qethit që të piqej dhe më pas mbyllej kapaku i furrës me ndonjë llamarinë përgatitur enkas për këtë gjë.

Art i veçantë ka qenë edhe përgatitja e brumit për bukë. Amvisat zadrimore merrnin miellin e misrit dhe e futnin në magjen e drunjtë bërë me dërrasa, apo në ndonjë trung peme të gërruar e kthyer në një lug të posaçëm ku ngjeshej brumi i bukës. Pasi e hidhnin brumin aty, i hidhnin ujë të valuar dhe kështu sasinë e ujit dhe të miellit e ngjishnin për disa kohë me duartë e tyre derisa ta krijonin bindjen se brumi ishte i ngjeshur mjaftueshëm. Pas kësaj e merrnin brumin e ngjeshur dhe e vendosnin mbi qethin e vendosur mbi një banak ngjitur me magjen dhe e shtrinin mbi qeth. Qethi ishte i bërë me dërrasë druri, villi apo mëni(mandi siç e quanin zadrimorët) dhe kishte madhësinë pak më të vogël se një sofër ngrënjeje me diametër mbi 50-60cm dhe me një bisht që e lejonte amvisën ta manovronte me më lehtësi.

Pasi amvisa e shtrinte brumin mbi qeth deri në skajet e qethit, me anën e 4 gishtave të dorës së djathtë i mblidhte anët duke i ngritur për të formuar kojet anësore të ngritura disi lehtas duke i dhënë formën e një tepsie të cekët apo të ashtuquajturave sinia. Pas kësaj me pak miell dhe me ujë të nxehtë formohej një qull të cilin ia hidhte nga sipër duke e lyer të gjithë sipërfaqen e brumit të shtrirë mbi qeth dhe pastaj e fuste në furrën e skuqur e i vinte kapakun furrës duke e lënë aty për një kohë të caktuar, aq sa buka piqej plotësisht. Pastaj e nxirrte nga furra dhe e mbështeste diku të mbuluar me një mbulesë tavoline apo shtrojsë buke dhe e linte aty deri sa të kullonte. Kështu thoshin amvisat në atë kohë për kohën që bukën e linin të pushonte mbështetur për ndonjë objekt të veçantë.

Bukë qethi                                                                                    bukë misri e zënë me tharm(kamkuqe)

Me miell misri shpesh amvisat gatuanin edhe ndonjë kulaç duke e hapur brumin hollë mbi qeth dhe duke e pjekur në furrë. Edhe kuleçët e bërë në këtë mënyrë ishin jashtzakonisht të shijshëm sidomos kur ishin të ngrohtë e shoqëroheshin me djathë, madje do të thosha se me asgjë tjetër nuk shijonte aq shumë kulaçi me miell misri se sa me djathë. Por me miellin e misrit zadrimorët kishin traditë të prodhonin edhe një lloj buke tjetër që ne asokohe e quanim kamkuqe. Kamkuqja kishte një shije tjetër të veçantë që ne na bënte ta dëshironim, por edhe nuk e shijonim me aq kënaqësi sa bukën e qethit apo kulaçin e as pogaçen. Për përgatitjen e kamkuqes merrej mielli i misrit dhe përgatitej brumi e pastaj i futej tharm dhe lihej brumi të vinte ashtu siç bëhej me brumin e bukës së grurit, mrumes. Pas kësaj, kur brumi vinte aq sa duhej, futej nëpër tepsi dhe pastaj në furrë e piqej. Ashtu siç e thashë, kishte shije të veçantë që edhe të tërhiqte, por edhe nuk ishte edhe jo aq e kërkuar sa buka e qethit, ndaj nuk aplikohej në përditshmëri, por nganjëherë sa për ta ndërruar pak shijen.

Në shijen e veçantë të bukës së misrit ka ndikuar edhe tharja, magazinimi dhe ruajtja e misrit. Pasi korrej misri, lihej për një farë kohe në kapa dhe pastaj zhvishej nga kashta e lihej të thahej në vende të hapura e të ajrosura. Pasi të ishte tharë mirë, merrej dhe futej në koteca(koçekë) të përgatitur me thupra(shufra) të njoma drurësh.

kotec(koçek) misri dhe parmenda druri që përdoreshin për punimin e tokës.

Pas misrit për një periudhë jo edhe aq të gjatë të vitit është përdorur gruri. Them për një periudhë jo të gjatë, pasi varej nga prodhimi që arrihej të merrej. Shpesh fusha përmbytej dhe prodhimi ishte i dobët sa nuk arrinte as të mbulonte muajt e verës kur ishte koha e korrjes dhe e shirjes së kësaj kulture bujqësore. Me miellin e grurit gatuhej pogaça, kulaçi, pitushi dhe mrumja, por bëheshin edhe petulla, kuleç nusesh, petë lakrorësh e ndonjë gjë tjetër.

Ashtu siç gatuhej buka e misrit e qethit, ose ndryshe me gjuhën e dikujt quhej edhe bukëvale, gatuhej edhe pogaça, por jo duke e zënë brumin me ujë vale. Brumi miksej me ujë e shumta pak i vakët dhe ngjeshej mirë e mirë. Pastaj shtrihej në qeth dhe, pasi lyhej nga siper me një qull të hollë e zakonisht i futej ndonjë vezë, po të kishte, ose edhe jo, futej në furrë dhe piqej. Ishte më e shpejtë se mrumja dhe gatuhej edhe për këtë gjë. Kur gatuhej pogaça, nuk i ktheheshin kojet anësore si bukës së qethit me miell misri, por me një piru i krijoheshin vrima në disa vende të ndryshme, ose dekorohej me vijëzime me anë të pirunit. Gjithmonë bukës i bëhej një kryq dhe kryesisht pogaçes me anën e pirunit, ndërsa bukës së misrit pasi i hidhej qulli sipër me dy gishta i formohej kryqi dhe dukej sikur ishte ndarë në kater pjesë simetrike.

                            pogaçe                                                        mrume
Mrumet, gjithashtu, gatuheshin duke e zënë brumin e duke e lënë të vihej për një farë kohe të mbuluar me një mbulesë pëlhure dhe pastaj merrej brumi nga magjja e vihej mbi qeth, por më parë shtroheshin ca gjethe hardhijash në mënyrë që të mos ngjitej brumi me sipërfaqen e qethit. Gjethet e hardhisë, gjithashtu e mbronin të mos i ngjitej hiri i furrës dhe të bëhej njësh me bukën. Mbështjellja me gjethe hardhie i jepte bukës një aromë karakteristike dhe të këndshme. Në mungesë të gjetheve të hardhisë, përdoreshin gjethe të mëdha lëpushke. Rrallëherë përdorej tepsia e veç në ato raste kur nuk kishte as gjethe hardhijash e as lëpushka ograjash. Si mrumja bëhej edhe pitushi, por me më pak brumë e nuk i jepnin formë të rrumbullakët si mrumes, por një formë të zgjatuar dhe shijohej i nxehtë ose i vakët. Me miell gruri holloheshin edhe kuleçët në formën e pites siç bëheshin edhe kuleçet me miell misri të cilët shpesh quheshin edhe kuleçë hini(hiri). Por gjithashtu me miell gruri gatuhej edhe një tip kulaçi i veçantë, ashtu siç e cilësova më lart, duke mos e thartuar brumin më parë veç duke e ngjeshur dhe, pasi rreshtoheshin në tepsi të lyer me tlyn(gjalp i shkrirë), futeshin në furrë e piqeshin. Këta kuleçë kishin formë të veçantë e bëheshin për raste të veçanta; për pasoret, siç e kam përmendur më lart dhe kur nusja shkonte në gjini e në kthim sillte pogaçe. Gjithashtu, edhe petët e lakrorëve në formë byreku bëheshin me peta miell gruri. Lakrorët(pitet) bëheshin për dasma, për morte dhe për festa të ndryshme, veçanërisht për Kshnella(Krishtlindje) sërvireshin në vend të ëmbëlsirave duke u hedhur shërbet, ose mjaltë. Pasi holloheshin petët mbi qeth, piqeshin në furrë, ose më mirë të themi, thaheshin në furrë. Kur vinte puna për t’i shtruar në tepsinë e lyer me gjalp(tlyn), më parë i coptonin petat dhe duke i kaluar në një enë me sherbet e duke i njomur më parë aty, i shtronin në tepsi e i piqnin në furra të zakonshme për pjekjen e bukës.

Mokër që përdorej për bluarjen e bereqetit në kushte shtëpie.

Tradicionalisht zadrimorët kanë gataur edhe byrekun me kungll apo siç e quanin, laknori me kungull dhe e kishin art më vete këtë lloj byreku mjaft të shijshëm e kjo traditë vazhdon edhe sot duke e përsosur gjithnjë e më shumë metodën e gatimit si dhe shijen. Më parë, para se të hidhej sasia e kungullit të grirë(gërryer) imët përzier me mazë(ajkë qumshti), ose qumësht, lyehej tepsia me gjalp dhe pastaj shtrohej një shtresë e hollë me brum prej miell misri. Hidhej pastaj masa e përzierë dhe sipër i hidhej një shtresë e hollë me qull të hollë përgatitur me miell misri e futej në furrë për t’u pjekur. Aty lihej deri sa të merrte faqe dhe ngjyrë pjekje sipërfaqja e mbuleses me qull. Në disa raste është përdorur edhe mielli i grurit. Por nuk ka qenë veç byreku i kungullit si traditë në Zadrimë, pasi janë aplikuar edhe forma të tjera byreku e sidomos me laknishte të egra, me qepë të njoma, ose me pras(purrinj) e rrallëherë edhe me hithëra. Gjithashtu, edhe lakrorët me oriz dhe krerë prasi janë aplikuar shpesh në Zadrimë.

Përpeqi, gjithashtu ka qenë një traditë tjetër zadrimore dhe bëhej me vezë dhe qumësht, por shpesh aplikohej kulloshtra e lopëve kur pillnin. Qumshti i parë i lopëve quhej kulloshtër dhe nuk u lihej viçave ta pinin me mendimin se u bënte dëm dhe u shkaktonte ngordhjen. Përpeqi ishte shumë i shijshëm dhe bëhej veçanërisht kur lindnin fëmijët e kur prisnin pasoret në gosti, por edhe në raste të tjera gostishë apo kur vinte ndonjë mysafir i veçantë. Gjithashtu, përpeqi piqej sidomos kur pillnin lopët dhe kulloshtra përdorej për të bërë përpeq, por shpesh edhe për të përgatitur shëllirë kulloshtre e me që jemi tek shëllirat, zadrimorët tradicionalisht kanë përgatitur tri lloj shëllire, por jo të gjitha me atë kuptimin e njelbësisë së tepruar, përjashtuar këtu atë të quajturën shëllirë sheke që përgatitej me ujin e shëllirës së djathit, me pak qumësht dhe me pak miell e ziehej. Kjo shëllirë kishte pak më shumë se duhej njelbësi. Përveç këtyre dy shëllirave përgatitej edhe shëllira e dhallës. Edhe kjo e fundit përgatitej me pak miell, dhallë e kripë dhe ziehej.

Zadrimorët nuk e kanë shkuar dëm as hirren që dilte nga zënia e djathit, por e përzienin me pak qumësht dhe e zienin masën e krijuar. Pasi të ftohej, e pinin në vend të ujit, ose në mungesë të ushqimeve të tjera, duke e përzier me pak qumësht, thyenin përshesh dhe ushqeheshin me të. Hirra e zier në gjuhën e Zadrimës është quajtur kjumsht. Dikur zadrimorët e quanin si ushqim të rëndomtë, ose ushqim i të varfërve, por sot dietologët e nxjerrin hirrën me vlera të veçanta ushqimore dhe shëndetësore. Familjet e kamura nuk e përdornin hirren, më tepër për salltanet se sa nuk ia dëshironin shijen dhe e kthenin ushqim veç për derrat e vetëm kaq, ose ua jepnin fukarenjve, pasi për vete kishin me bollek qumësht sa nuk dinin se nga ta çonin. Llogarit këtu që në Zadrimë kishte shumë familje me nga njëzetë krerë lopë e më shumë se aq dhe mbi treqind bagëti të imta e kështu që qumshti ishte me tepëri. E nuk kishin se ku ta tregtonin veç e falnin tek familjet që nuk kishin fare bagëti.

Ushqimi tradicional i zadrimorëve për periudhën e dimrit, sidomos, ka qenë mishi dhe lakrat. Të gjithë familjet zadrimore e mbanin dhe e ushqenin me përparësi një derr të cilin e thernin në prag të Krishtlindjeve. Në atë kohë ishte një gëzim i veçantë për njerëzit, jo se po vinin Krishtlindjet apo Viti i Ri, por se po vinte koha të thereshin derrat dhe të hanin mish të njomë derri. Sigurisht, i gëzoheshin natës së Krishtlindjeve dhe e festonin duke shkuar në kishë në orët e vona, pasi në orën 12 të natës jepej mesha, duke shkuar për vizita tek njëri-tjetri dhe aktivitete të ndryshme, por edhe therja e derrave shoqërohej me një gëzim të veçantë. Kur një familje e therte një derr, thërriste njerëzit e fisit në gosti dhe dëndeshin duke ngrënë mish të njomë derri të cilin e gatuanin duke e pjekur, por edhe të zier. Pjekjen e bënin në dy forma, duke e skuqur në tigan, ose në tepsi të mbushur me gjakun e derrit, me veshkat, mëlçi e dhjamça të shkëputur nga pjesët e brendshme të derrit, si dhe zemra, shpretka e krahosha(pjesa e kraharorit të derrit) por edhe copa mishi të kuq. Kjo lloj pjekjeje është quajtur koranik. Sigurisht, para se të shtrohej në tepsi kjo masë me gjak dhe mish e gjëra të tjera, vihej një shtresë e hollë me brumë të bërë me miell misri. Kishte një shije të veçantë, përveç vlerave ushqimore ky lloj gatimi tradicional. Quhej ndryshe edhe me fjalën mesnik.

Mishin e derrit fillimisht e regjnin në kripë dhe pastaj e varnin në tavanin e mishit për ta tharë në tym e kështu ruhej si pasterma dhe zahire e dimrit. Pothuajse asgjë nga derri nuk hidhej poshtë dhe të gjitha pjesët e trupit përpunoheshin e, ose haheshin kur ishin të freskëta, ose përpunoheshin dhe haheshin në kohë të mëvona. Kështu, bie fjala, zorrët dhe plëncat laheshin mirë me ujë të bollshëm dhe një pjesë mbushej me copa të grira mishi, dhjami, hudhër dhe erëza e kripë e liheshin të thaheshin në tymin e zjarrit. Kjo masë e kjo mbushje quhej kurmagjak. Pjesa tjetër e zorrëve dhe plëncave që tepronte, thaheshin dhe në kohë të ndryshme zieheshin me lakra dhe servireshin si ushqim i familjes. Zadrimorët, zakonisht nuk thernin vetëm një derr gjatë gjithë vitit, pasi shpesh pothuajse mbanin dhe thernin një derr edhe për ditën e “Të shumëve” që ishte në hyrje të muajit nëntor. E ky derr quhej ndryshe edhe “derri i Të shumëve”. Kur mbaronte mishi i derrit të Krishtlindjeve, pas Kreshmëve, kush e kishte mundësinë therte edhe një derr tjetër, por jo në kohën e nxehtë të verës, pasi nuk kishin mundësi ta ruanin pa u prishur.

Ushqim tradicional i zadrimorëve ka qenë edhe fasulja(grosha) e zier në vorba dheu që kishte një shije të veçantë kur ziehej aty. Vegshat, apo ndryshe siç quheshin vorbat e dheut, pergatiteshin me mjeshtëri dhe me argjil të posaçëm nga mirditorët. Vegshi apo vorba nga dikush tjetër quhej edhe kuç, sidomos në Mirditë dhe kishin madhësi të ndryshme.

 Fasulja si ushqim gatuhej zakonisht në ditë kremtesh kur, sipas fesë katolike, ishte e ndaluar të konsumohej mish dhe produkte të tij si dhe bulmet. Për nga vlerat ushqimore e zëvendëson më së miri mishin, madje në Zadrimë fasulja shpesh eshtë quajtur edhe me perifrazimin “mishi i fukarasë”. Quhej kështu, nga që shumëkush nuk e kishte mundësinë ta siguronte sasinë e mjaftueshme të mishit, ndaj përdornin fasule si ushqim familjar.

Në Zadrimë janë aplikuar mjaft lloje ushqimesh duke përfshirë këtu edhe vezët e fërguara në tlyn(gjalp) omlet dhe ishte një ushqim i shpejt i shoqëruar me djathë e kos, apo qumësht në mungesë të kosit. Vezët janë përdorur edhe të ziera dhe jo vetëm për Pashkët katolike. Këtu, kur flasim për traditat e kuzhinës zadrimore, nuk e di njeriu se cilën traditë të shtjellojë më parë, se tradita e kuzhinës ka qenë e pasur dhe shumë e larmishme sa nuk mund t’i përmendim të gjitha pa harruar ndonjërën prej tyre, por unë po përpiqem të saktësoj e të përmend ato më kryesorët.

Kur folëm për traditën e therjes së derrave, nuk i shtjellova të gjitha proceset e këtij momenti. Një tjetër veprim në këtë moment ka qenë edhe mbledhja e ushujit të derrit dhe futej në një enë të posaçme duke i hedhur nga sipër një sasi kripe për ta ruajtur të paprishur. Në ditet e ftohta të dimrit merrej pjesë-pjesë dhe shkrihej në një enë dhe yndyra që dilte nga ushuji i shkrirë ruhej për t’ua hedhur ushqimeve që zieheshin në mungesë të gjalpit apo vajit. Copat e mbetura të ushujit të shkrirë i hanin në vend të mishit dhe këto copa quheshin ndryshe zhigla. Zhiglat, zakonisht i hidhnin në pulendër që gatuhej duke hedhur në një kusi me ujë që valon një sasi mielli misri dhe krijohej një masë e trashë si brumë buke, por ishte mjaft e shijshme sidomos kur i hidheshin zhiglat dhe yndyra e ushujit të derrit. Një tjetër aplikim me miell misri të zier ka qenë edhe qulli që përgatitej duke e zier ujin dhe miellin e misrit së bashku e duke i përzier vazhdimisht që masa të mos mbeste e pazier dhe me topa mielli. Ishte një masë lëngu i trashë dhe servirej nëpër pjata duke e lënë të ftohej aq sa të ishte e mundur të konsumohej. Masa e miellit të zier vinte e trashohej kur hidhej në pjata dhe kur fillonte të ftohej. Ishte një mëngjes i shpejtë për familjen në ditët e dimrit, kur mundësitë për gjëra të tjera nuk ishin të siguroheshin. Pra edhe qulli ishte një ushqim i fukarenjve, pasi të kamurit nuk e aplikonin edhe aq shumë, e këtu unë nuk e kam qëllimin të flas veç për një shtresë të veçantë të popullsisë zadrimore, por për traditat e të gjithë zadrimorëve, të pasur apo të varfër të kenë qenë apo të jenë. Do të isha i padrejtë, po të merrja në konsideratë të përmendja veç traditat dhe mënyrën e jetesës veç të njërës shtrese popullsie e të veçoja tjetrën, pasi, si kudo tjetër, edhe në Zadrimë ka pasur e ka diferencim në kamje e pasuri, duke perjashtuar këtu kohën e diktaturës komunisto-kooperativiste që i bëri të gjithë zadrimorët njësoj, të varfër dhe me shumë pak mundësi jetese duke mos u lënë asnjë mundësi zgjidhjeje.

Në traditën e kuzhinës zadrimore ka qenë edhe kryelana, një tip ëmbëlsire e përgatitur me copa buke misri, sheqer dhe yndyrë derri. Në një tigan, ose tepsi hidhej yndyra dhe pasi shkrihej mjaftueshëm hidheshin copërat e bukës së misrit dhe sheqeri e skuqeshin së bashku për njëfarë kohe. Kishte një shije të veçantë dhe jepte mjaft kalori të nevojshme për njeriun që ushqehej me të.

Zadrimorët kishin tradita edhe në përpunimin e bulmetit. E thamë edhe më sipër se kishte mjaft familje me shumë bagëti dhe qumshti ishte i bollshëm e këtu përjashtoj kohën e errët të kooperativave, pasi atëherë, jo vetëm qumshti, por gjithçka mungonte ose ishte me pakicë, duke përjashtuar këtu vuajtjet dhe skamllekun që ishin me tepri të mëdha e të jashtzakonshme kudo. Pra qumshti i marrë nga bagëtitë e tyre, fillimisht mazitej, duke e vënë nëpër enë të hapura si pjata apo sahana dhe futeshin e liheshin nëpër carranikë deri sa ta nxirrnin mirë e ta formonin ajkën e trashë. Kjo ajkë futej në një enë druri që quhej mti(dybek). Kur mtini mbushej aq sa duhej, masa e krijuar aty, tundej mirë e mirë deri sa fillonte dhe krijoheshin dy masa, njëra e trashë e viskoze që mblidhej topa-topa dhe tjetra e lëngshme. E para quhej top tlyni dhe tjetra dhallë. Kjo masë e përzier hidhej në një enë dhe pastaj masa e trashë mblidhej me kujdes e hidhej më parë në një enë me ujë dhe aty mblidhej më lehtë topa-topa e veçohej nga dhalla. Topat e tlynit(gjalpit) merreshin dhe futeshin në një enë dhe zieheshin derisa shkriheshin e formonin atë masë gjalpi të shkrirë që e quanin tlyn, por për ta ndarë e filtruar i hidhnin pak miell gruri brenda, ose edhe miell misri në të shumtën e rasteve. Pas kësaj, tlynin e filtruar e hidhnin me kujdes në një enë tjetër e pastaj e linin të ftohej dhe e ruanin në vende të posaçme për ruajtjen e ushqimeve për ta përdorur në gatuarjen e ushqimeve të ndryshme, në ëmbëlsisra, në fërguarjen e vezëve e bërjen e omletave, apo në fërguarjen e djathit që merrte një shije të veçantë i fërguar në tlyn. Me pjesën e mbetur në enë nga shkrirja e tlynit përziehej një sasi mielli dhe skuqej aty për pak kohë dhe pastaj i hidhej ujë e valohej deri sa trashohej. Kjo masë e gatuar kështu quhej izhmeri me fundërrina tlyni dhe ishte mjaft e shijshme.

mtini(dybeku)
Kur flasim për kuzhinën zadrimore, nuk mund të lëmë pa përmendur këtu edhe traditën e përgatitjes së zahireve për dimër si dhe përpunimin e frutave të ndryshme. Gjatë përiudhës së verës kishte prodhime të bollshme bujqësore, se Zadrima ishte një tokë pjellore që të jepte mjaft mundësi për një gjë të tillë dhe zadrimorët i shijonin të freskëta dhe mjaft të shëndetshme frutet e mundit dhe të djersës së tyre, por vinte ajo periudhë e dimrit dhe pranverës që nuk kishte edhe aq shumë prodhime bujqësore, ndaj zadrimorët tepricat e prodhimeve të tyre i ruanin në vende të veçanta. Misrin e magazinonin nëpër kotecë të bërë në mënyrë artizanale me shufra degësh nga drurë të ndryshëm që e jepnin këtë mundësi. Aty misri, jo vetëm që ruhej mirë, por edhe thahej e stazhionohej e buka dilte jashtzakonisht e shijshme. Në kohët e sotme kotecat e ruajtjes së misrit bëhen me rrjeta teli dhe më të favorshëm e më funksional se kotecat primitivë. Por këtu bëhet fjalë për ruajtjen e atyr prudukteve që nuk ruhen në qoftë se nuk konservoheshin, siç ishin perimet apo frutat e ndryshme. Dihet se në hershmëri nuk kishte mundësi dhe as eksperienca të prodhimeve të perimeve në sera edhe në përiudha të ftohta të vitit, sidomos në dimër. Kështu, në vjeshtën e vonë, në dimër dhe në pranverë, nuk kishin mundësi të kishin domate, speca apo kastraveca. Mund të ruheshin qepët e thata, apo hudhrat, por jo perimet e sipërpërmendura e për këtë arsye zadrimorët me shumë mjeshtëri i konservonin ato duke i kthyer në turshi, apo siç i quanin ndryshe të regjura.

 Pra tepricat e këtyre perimeve, por edhe pjeprat e vonë dhe që nuk e kishin mundësinë e pjekjes, i futnin dhe i regjnin për t’i përdorur gjatë dimrit apo pranverës si ushqim plotësues apo shoqërues. Shumëherë janë bërë eksperimente për të regjur e ruajtur të freskëta edhe teprica frutash e sidomos të pjeshkëve apo të ndonjë fruti tjetër, por shpesh edhe vezët e ziera dhe këto të fundit zakonisht i ruanin së bashku me djathin në shekat e djathit. Vezët i ruanin në të shumtën e rasteve, por sidomos nga tepricat e vezëve të Pashkëve katolike.

Përsa u përket frutave që Zadrima i ka pasur me bollek si në lloje, ashtu edhe në sasi, kanë qenë krijuar eksperienca të ndryshme në ruajtjen e disa prej tyre. Ndër frutat që ruheshin më së shumti ishin fiqtë. Zadrimorët i thanin fiqtë dhe pastaj krijonin vargje me fiq të thatë dhe i konsumonin gjatë gjthë dimrit. Por fiqtë e thatë e sidomos kur nuk e kishin mundësi për t’i vendosur në vargje, i grinin në çark duhani dhe i kthenin në bukëfike.

 Gjithashtu, për një kohë mjaft të gjatë ruanin edhe ftonjtë e mollat, por edhe pjeprat, sidomos varietete që ia jepnin mundësi ruajtje e këto pjepra i quanin ndryshe edhe dimnekë. Pasi piqeshin disi dimnekët, i këpitnin dhe i varnin diku që t’i ruanin për dimër, por kanë ruajtur edhe bostan duke i futur në grurin e bukës. Ndër frutat dimërorë kanë qenë edhe arrat dhe këto, pasi i thanin mirë, i ruanin me shumë efikasitet të paprishura. Gjithashtu, gjatë dimrit zadrimorët konsumonin edhe gështenja të pjekura, veçse, për hir të vërtetës, duhet thënë se në Zadrimë ky frut nuk prodhohej, por e këmbenin me misër me mirditorët.

Traditë të pasur kanë pasur që në hershmëri edhe vreshtarinë. Nuk është rastësore që në toponiminë zadrimore, pothuajse në çdo fshat ekzistojnë emra vreshtash që sot dhe shumë kohë më parë nuk kanë ekzistuar si të tilla. Veç në fshatin Kodhel ka pasur disa vende me emrin “vreshtë” dhe që nuk ka pasur asnjë vreshtë aty prej shumë kohë më parë. Të tilla janë: Vneshtënurja; Veshti i keq, Vneshta e Llupit; Vneshta e Syqit, Vneshtët, etj e këtu unë nuk e kam fjalën për ato vreshta që kanë ekzistuar më parë, para se sistemi kooperativist i shkatërroi, apo ato që janë krijuar më vonë. Vreshtaria, si traditë e hershme zadrimore ka ndikuar edhe në zhvillimin, jo vetëm të kulturave bimore, por edhe në menaxhimin e prodhimeve vreshtore. Kështu, edhe produktet e rrushit kanë qenë kryesisht vera, mushti dhe rakia që kanë qenë traditë e zadrimorëve si shumë tradita të tjera.

Në kohën e sotme gjithnjë e më tepër po merr zhvillim agroturizmi edhe në Zadrimë. Janë hapur disa restaurante me emër që mes të tjerave, po zhvillojnë nëpër biznesët e tyre kulturën dhe traditën autoktone zadrimore. Të tillë janë Hylli i Dritës dhe Hani i Lekës në Troshan si dhe Mrizi i Zanave e Oazi në Fishtë, por besoj se edhe në fshatra dhe vende të tjera të Zadrimës janë krijuar veprimtari të tjera ekonomiko-kulturore që po promovojnë vlerat dhe traditat zadrimore. Nuk është rastësore që ndër këto resorte po zhvillohen aktivitete të ndryshme kulturore zonale, por edhe kombëtare sidomos tek Hylli i Dritës në Troshan dhe Mrizi i Zanave.

Agroturizmi zadrimor sot po luan një rol mjaft të rëndësishëm, jo vetëm në ripërtëritjen e vlerave kulturore zadrimore të hershme, sidomos në kulinari, por po jep një kontribut me shumë rëndësi në zhvillimin ekonomik e kulturor të zonës. Ky sens duket sidomos në përthithjen e prodhimeve bujqësore e blegtorale të fermerëve të zonës si dhe në zhvillimin e kulturave të reja bujqësore që dikur nuk njiheshin, ose nuk aplikoheshin në kultivimin e tyre. Jo vetëm kaq, por edhe në mundësinë e punësimit të shumë prej banorëve të zonës përreth këtyre resorteve.

Përthithja e turistëve të huaj si dhe nga vendi ka bërë që vlerat zadrimore të njihen e të promovohen më gjerësisht si brenda, ashtu edhe jashtë vendit. Kjo gjë është bërë dhe bëhet edhe duke përthithur shumë media nga vendi dhe nga bota.

Në mënyrë të veçantë mund të flasim këtu për resortin turistik Hylli i Dritës që ka ngritur nivelin e traditës dhe vlerat e agroturizmit në një stad mjaft të lartë duke gërshetuar traditën me risitë e kohës. Po ta vizitosh një herë, pa diskutim do të largohesh me kokën pas për t’u kthyer doemos edhe herë të tjera me miq dhe të afërm për të shijuar të gjitha asortimentet që të ofrohen aty. Aty gjen që nga buka e misrit e traditës zadrimore, apo siç jemi mësuar t’i themi bukë qethi e pjekur në furrat artizanale e tradicionale të zonës e deri tek mishi i gicit i zgarës, apo fërliku i pjekur tradicionalisht me kec apo qingj, dash a ç’të jetë dhe çdo gjë tjetër të traditës apo të gjetjeve të reja jashtë saj që kur i shijon, të lënë mbresa të veçanta. Nuk besoj se këto janë veç përshtypjet e mia personale, pasi, sa herë që m’u dha rasti ta vizitoj atë restaurant me miq apo të afërm, përshtypja e të gjithëve ka qenë e njëjtë me timen dhe domosdo që jo vetëm kam ndjerë kënaqësinë e shijeve si dhe të relaksit në një mjedis tepër romantik, por edhe jam ndjerë mjaft krenar se aty kam gjetur rrënjët e thella të origjinës sime zadrimore. Besoj se kjo gjë nuk mbetet veç tek unë në rrafshin individual, por çdokush që ka pasur rastin ta frekuentojë atë restaurant mjaft prestigjioz, ka ndjerë kënaqësi të veçant, prandaj sot në çdo kohë të vitit, për të drekuar apo darkuar aty, duhet ta pronetosh vendin kohë më parë, pasi gjithmonë gjendet i tejmbushur me vizitorë. Përsa i përket kënaqësisë që të sjell mjedisi, janë vërtetë të papërshkrueshme, sidomos kur drekon në verandën e resortit e flladi pranveror të gudulis edhe në ditët përvëluese të korrikut e gushtit dhe të duket se bashkë me freskinë e ajrit të sjell si në pëllëmbë të dorës një pjesë të Zadrimës që shtrihet aty poshtë këmbëve të tua plot freski e gjelbërim, ashtu si Zoti e ka krijuar e i ka dhënë jetë e gjallëri. Pamjet që po paraqes aty më poshtë flasin vetë e po ashtu dhe gatimet e shumëllojshme me shije jashtzakonisht mbresëlënëse.

Pamje nga agroturizmi Hylli i Dritës Troshan-Lezhë.

Po kështu mund të themi edhe për agroturizmin Mrizi i Zanave në Fishtë, një perandori e tërë e vlerave prodhuese e turistike që e ka vënë traditën zadrimore mbi baza të gjera dhe të gjithanshme vlerash e sidomos në çuarjen më përpara të atryre vlerave tradicionale që zona ka pasur dhe ruajtur deri në ditët e sotme, por edhe në futjen e proidukteve të reja dhe formave nga më të ndryshme të ruajtjes dhe konservimit të produkteve bujqësore dhe blegtorale, sidomos format e bulmetnave duke filluar nga ato tradicionalet e deri tek përvojat e huaja, sidomos ato italiane. Llojet e ndryshme të djathrave, por edhe të pijeve të ndryshme të krijuara me fruta të stinëve të ndryshme nga zona, janë mjaft mbresëlënëse, jo vetëm për shijet e veçanta, por edhe për shumëllojshmërinë e tyre si dhe metodave artizanale të prodhimit. Edhe këtu më p;oshtë po paraqesim disa pamje nga prodhimet dhe mjedisi turistik i këtij resorti turistik që tashmë, së bashku me resortet Hylli i Dritës, Oazi dhe Hani i Lekës janë kthyer në një traditë dhe vlerë e veçantë e Zadrimës sonë.

Pamje nga agroturizmi Mrizi i Zanave Fishtë-Lezhë

Pamje nga resorti turistik Oazi Fishtë-Lezhë

Pamje nga resorti turistik Hani i Lekës Troshan-Lezhë

Përsa i përket agroturizmit, duhet thënë se edhe më parë ka pasur një zhvillim jo të pandjeshëm, pasi Zadrima ka qenë e pasur si në florë ashtu edhe në faunë. Me një natyrë mjaftë të bukur, sidomos me kodra të mveshura me pyje, fusha me mjaft pellgje, por edhe livadhe, kullota e pyje, ka krijuar mundësinë që të kishte një habitat mjaft të përshtatshëm për kafshë, shpend dhe peshq që ishin resurse të mëdha për gjueti dhe peshkim, sidomos në periudhën paradiktatoriale, por edhe gjatë asaj kohe kanë ekzistuar pyeje me fazanë e shpend të tjera si dhe kafshë që ishin të lejuara për gjueti, siç ishin pyejet e Kodhelit ku vinin elita e lartë shtetrore e epokës komuniste. Më parë, kur fushat ishin të pasistemuara e të pashpyllëzuara, kur pellgjet e ujërave ekzistonin të pafshira nga harta zadrimore, vinin mjaft pata dhe rosa të egra dhe gjithashtu edhe mjaft gjahtarë nga zona të tjera të vendit, sidomos nga Shkodra, Lezha e Tirana për të gjuajtur, apo peshkuar.

Zadrima, krahas këtyre traditave që theksova më lart duhet të cilësoj këtu se ka pasur traditë edhe në artizanate të ndryshme. Një ndër traditat artizanale ka qenë ajo e përgatitjes së veshmathjes duke filluar që nga përgatitja e këpucëve e deri tek thurja e qepja e kostumeve dhe veshjeve të ndryshme. Në hershmëri burrat i përgatisnin vetë këpucët e tyre dhe të familjarëve të tyre duke shfrytëzuar lëkurët e gjedheve dhe i quanin opinga lope. Këto lloj opingash nuk jetonin gjatë, por për aq sa jetonin, ishin më mirë se zbathur. Më vonë dolën në pah opingat prej gome makinash dhe i quajtën opinga thesi dhe ishin më jetëgjatë e më praktike se opingat e lopës, por sipas rangut e mundësisë ekonomike ato u përmirësuan duke i kthyer në opinga lëkure e më pas në këpucë lëkure. Opingat me goma makine apo prej lëkure filluan t’i blinin të gatshme, por më vonë filluan t’i pèrgatisnin vetë në fshat artizanë të ndryshëm e t’ua shisnin bashkëfshatarëve të tyre duke e kthyer në një biznes të vogël. Dukuria e përdorimit të opingave sot është fshirë njëherë e përgjithmonë nga jeta zadrimore.

                             

Opinga të përgatitura me lëkurë lope

Prodhimin e veshjeve e kishin, gjithashtu një traditë të hershme zadrimorët. Së pari zadrimorët lëndën e parë e prodhonin vetë në mënyrë të përgjithshme. Si lëndë të parë ata patën lirin dhe leshin. Lirin e siguronin kryesisht nga bima e lirit të kultivuar nga vetë ata dhe leshin nga tufat e dhenve që i mbarështonin në vathat e tyre. Lirin e kultivonin për dy arsye kryesore. Njëra dhe kryesorja ishte nxjerrja e fijeve për të endur pëlhurëra të linjta për të përgatitur veshmbathje dhe e dyta farët e lirit i bënin edhe bukë duke i bluar e kthyer në miell së pari. Kjo ka ndodhur në hershmëri, se më vonë dolën produkte të tjera si për ushqim, misri e gruri, ashtu edhe për lëndë të parë për endje të pëlhurërave siç ishte pambuku.

Kur zadrimorët përdornin lirin për pëlhurëra këtu e më shumë se 60-65 vite më parë, ata e mbillnin bimën e lirit në arat e tyre ashtu siç mbillnin grurin dhe pastaj, kur piqej, e korrnin dhe e ndanin farën nga kashta. Kashtën e mbetur e futnin në ujë për ta regjur dhe e linin aty për disa ditë deri sa të regjej mirë. Pas këtij veprimi, gratë zadrimore e merrnin dhe e shtronin pjesë-pjesë në mangmë dhe e thyenin duke ndarë fjollat nga kashta dhe pastaj këto fije(fjollat) i merrnin dhe me gërhanë i shprishnin e pas kësaj i kthenin në fije peri me trashësi të ndryshme, sipas qëllimit të tyre për endjen e pëlhurërave të trashësive e llojeve të ndryshme. Këmishat dhe të brendshmet i qepnin me pëlhura të holla lini, por xhurdinjët apo trikot e ndryshme dhe brekeshat i krijonin me pëlhura të endura me fije të trasha. Krahas rrobave, me pëlhura të linjta, zadrimorët endnin edhe qilima apo shtrojsa të ndryshme për shtëpitë e tyre.

Me anën e leshit të deleve përgatiteshin çorapet karakteristike zadrimore, por edhe triko për dimër, si dhe takëme të tjera si strajca(trasta), qilima e sixhade të llojeve të ndryshme. Punimi i çorapeve dhe kollçikëve prej leshi deleje ka qenë një art i veçantë për gruan zadrimore .

Siç shihet edhe nga fotot e mësipërme si tek çorapet, ashtu dhe tek trasta janë përdorur motive popullore zadrimore, por mënyra dhe metoda e punimit të tyre janë të ndryshme. Çorapet janë thurur me anën e gjypnyrëve(shtizave), kurse trasta (strajca) është endur në vegjë. Ornamentet e krijuara aty janë mjaft të bukura dhe të përsosura. Punimi i pëlhurave në vegjë(vekë) ka qenë një traditë tjetër e shkelqyer dhe kjo traditë ende sot vazhdon, por jo për të përgatitur veshje të përdorimit të përditshëm, po më shumë për punime artistike dhe takëme shtëpiake si mësalla, shtrojca dhe mbulesa tavolinash e ndonjë çarçaf dekorativ, por edhe për veshje popullore sipas kërkesave të ndonjë klienti të veçantë.

në foton e mësipërme shihen disa drugë që përdoren për të mbajtur gypat me penj.
Duhet thënë se sot grupe nga më të ndryshmet nëpër Zadrimë, por edhe individë të veçantë po e ushtrojnë këtë lloj artizanati duke e kthyer, jo vetëm në art, por edhe në një lloj biznesi familjar. Shpeshherë ky lloj artizanati ka tërhequr vëmendjen e shumë turistëve dhe autoriteteve të ndryshme, brenda dhe jasht vendit tonë.

Ambasadori amerikan Donald Lu duke provuar artin e endjes me vegj

Jo pa kuptim është edhe Çertifikata e mirënjohjes akorduar Tereza Gegës nga Papa Françesku. Kjo tregon më së miri se sot arti zadrimor i punimit të kostumeve dhe takëmeve popullore ka tërhequr dhe po tërheq vëmendjen edhe të personalitetëve të larta botërore. Sigurisht, kjo është, nga ana tjetër, një çertifikatë krenarie për të gjithë Zadrimën.

Një produkt tjetër tepër i veçantë i përdorur si lëndë e parë për endjen e pëlhurës me vegjë për të krijuar veshje e takëme të tjera shtëpiake ka qenë edhe mëndafshi të cilin zadrimorët, jo vetëm e kanë pasur si traditë në përdorim, por edhe një traditë të pasur në prodhimin e tij si lëndë e parë. Zadrima, jo vetëm ka pasur mjaft përvojë në prodhimin e mëndafshit, por ka pasur mjaft resurse dhe mundësi prodhimi, pasi zona ka pasur mjaft drurë mëni(mandi) gjethet e të cilëve përdoreshin për ushqyerjen e larvave të mëndafshit. Unë e kam trajtuar gjërësisht këtë temë që më herët dhe e kam publikuar në një tjetër format, por e shoh me vend që atë material ta bashkangjis këtu dhe ta publikoj së bashku me traditat e tjera, me që lexuesi i këtij shkrimi e ka më të lehtë ta lexojë këtu se sa të shfletojë e të kërkojë nëpër faqet e internetit. Shkrimi ka qenë publikuar me titullin “Tradita e Zadrimës në prodhimin dhe përpunimin e mëndafshit”.

TRADITA E ZADRIMËS NË PRODHIMIN E MËNDAFSHIT DHE TË PUNIMIT TË KOSTUMEVE POPULLORE ZADRIMORE ME PRODUKTE MËNDAFSHI
Postuar më Tetor 4, 2017 ngatomgjokhilaj
Gjithnjë, në kuadrin e gjurmimit të fjalës së rrallë popullore gjatë viteve ’70-’80, një nga drejtimet kryesore ku unë isha përqëndruar, ishte edhe tradita e prodhimit të mëndafshit në zonën e Zadrimës. Zadrima ka qenë një nga trevat që jo vetëm ka krijuar një traditë të pasur në prodhimin e mëndafshit por edhe në përdorimin e gjërë të tij në veshjet tradicionale popullore. Kjo traditë është mjaf e hershme dhe është trashëguar brez pas brezi deri në ditët e sotme. Për hershmërinë e kësaj tradite të shkelqyer na flasin qartë qoftë përdorimi i gjërë i produkteve të mëndafshit në punimin dhe stolisjeve të kostumeve popullore zadrimore, qoftë leksiku i ngulitur dhe i përhapur në të gjithë zonën, leksik që lidhet drejtpërdrejt me prodhimin dhe përdorimin e mëndafshit.
Prodhimi i mëndafshit nuk ishte një gjë krejt e thjeshtë dhe e pamund. Për prodhimin e mëndafshit duhej krijuar një eksperiencë dhe traditë e veçantë dhe jo çdokush mund t’ia dilte me sukses,vetëm e vetëm se kishte dëshirën për të prodhuar mëndafsh. Së pari duheshin plotësuar disa kushte elementare që ky proces të kryhej me sukses. Së dyti duhej një përkujdesje e veçantë dhe një përkushtim e vëmendje e veçantë nga ata që duhej të merreshin me këtë proces. Së treti duheshin gjetur mjetët që ndihmonin në prodhimin e mëndafshit. Dhe së fundi duhej që ta kishe eksperiencën apo dijet e domosdoshme në këtë drejtim.
Këtu më poshtë unë po përpiqem ta shtjelloj qoftë mënyrën dhe mjetët e nevojshme për prodhimin e mëndafshit, qoftë terminologjinë që lidhet me këtë traditë në Zadrimë. Së pari dua ta sqaroj se mëndafshin e prodhon një lloj insekti që në gjuhën e popullit quhet krimbi i mëndafshit. Pra nuk do të ishte e drejtë, ose më mirë të themi, e saktë, të thuhet për njerëzit që e prodhojnë mëndafshin po ashtu siç nuk mund të thuhet se bletrritësi prodhon mjaltin kur dihet se mjaltin e prodhon veç bleta për të cilen bletërritësit kujdesen dhe e mbarshtojnë. Më saktë duhej thënë se njerëzit kultivojnë dhe mbarshtojnë krimbin e mëndafshit i cili prodhon mëndafsh. Zakonisht në Zadrimë me kultivimin e krimbit të mëndafshit janë marrë gratë dhe kjo ka qenë një traditë, jo si nevojë për ta tregtuar, por si nevojë për të siguruar produktet e nevojshme që duheshin për prodhimin e veshjeve që kryesisht i kryenin gratë zadrimore. Kur kishte prodhim më shumë se nevojat, atëherë mëndafshi dhe produktet e tij ktheheshin në objekt tregtie. Këtu po bëj me vetën time si dhe me lexuesin një pakt që gruan zadrimore që merrej me mbarështimin e krimbit të mëndafshit dhe prodhimin e mëndafshit ta quaj thjeshtë kultivuesja e mëndafshit. Në vijim do të përdor këtë term dhe lexuesi duhet të nënkuptojë gruan që merret me kultivimin e mbarshtimin e krimbit të mëndafshit.
Kur një grua zadrimore vendoste të merrej me kultivimin e mëndafshit, së pari ajo interesohej të siguronte farat(vezët) e krimbit të mëndafshit. Farat siguroheshin, ose duke i blerë në treg nga ato gra që i kishin ruajtur veç për t’i shitur, ose i kishte pasur që më parë dhe i kishte ruajtur enkas për këtë gjë, ose i merrte nga të njohura të saj apo i lypte hua. Gjithsesi, këtu dua të saktësoj se kultivimi i mëndafshit nuk kryehej në çdo kohë të vitit, por vetëm në pranverë kur gjethet kishi shpërthyer dhe rritur mjaftueshëm si dhe koha ishte nxehur mjaftueshëm. Pra kultivuesja, kur i siguronte farat(vezët e larvave të ardhshme), ajo duhej t’i nënshtrohej një përkujdesi të veçantë për t’i bërë që ato të çelnin dhe të rriteshin me suksesin e duhur. Përkujdesi i veçantë fillonte që me ngrohjen e farave dhe bërjen e mundur që ato të çelnin me sukses pa dështuar dhe kjo donte një kujdes tepër të veçantë. Këtu duhet ta them se përkushtimi i veçantë e detyronte që kultivuesja e mëndafshit farat(vezët) duhej t’i ngrohte me ngrohtësinë e trupit të saj. Këtu po citoj shpjegimin e një kultivueseje nga fshati im të cilës nuk po ia përmend emrin edhe për etikë. Ajo, duke më shpjeguar proçedurat e kultivimit dhe të rritjes së krimbit të mëndafshit më thoshte: “Vashat(farat e krimbit të mëndafshit) i futnim në gji pasi t’i kishim mbështjellë me një gjethe lëpushke apo një pece(leckë) e pastër dhe kështu i kuanim për tri ditë rresht duke mos i nxjerrë nga trupi veç në mbramje kur donim të flinim. Në mbramje i vendosnim afër oxhakut të zjarmit që të mos ftoheshin gjatë natës.”. Siç shihet këtu që në fillim na dalin dy fjalë që mendoj se duhen analizuar si terma të rralla në fjalën shqipe. Këta fjalë janë: vasha dhe kuaj si dhe fjala farë që lidhet edhe me fjalën vasha. Me fjalën vasha nënkuptohen vezët e krimbit të mëndafshit dhe mendoj se meqenë se nga këta lindnin larvat e krimbit të mëndafshit, jan quajtur vasha(vajza) si në përkëdheli.
Fjala tjetër që del këtu është kuanim(kuaj). Edhe kjo fjalë ka një kuptim tjetër zakonisht. Si zakonisht kjo fjalë në gjuhën e zonës ka kryesisht kuptimin e të mëkuarit me ushqim një fëmijë apo një përson të sëmurë dhe të pamundur për t’u ushqyer vetë me duartë e veta. Këtu ka një kuptim krejt tjetër dhe kryesisht ka kuptimin e të ngrohurit natyral për ta sjellë ne kushte të favorshme për t’u ngjallur larvat nga vezët. Po kështu del edhe fjala farat që do të kuptojë vezët e larvave. Kjo fjalë pothuajse ka kuptim më të përafërt me kuptimin parësor të saj. Fara e misrit, fara e krimbit të mëndafshit. Nga e para del bima, nga e dyta del larva.
Duke e vazhduar më tej shpjegimin e saj kultivuesja e mëndafshit më thoshte: “Mbas tri ditësh që i kuanim në gji vashat(farat apo vezët) krymat e vegjël të mundashit i hapnim në një ballashtuer qerri tuj iu shtru gjethe të njoma mandash të butë. Këtë punë e bajshim për gjashtë javë rresht. Javën e shtatë krymi hypte në shikë. Nuk përdornim gjethe mandi të egër dhe as nga mandat e surfulluem dhe as të spërkatun me shllinë sheke, se atëherë krymi i mundashit vdiste.”.
Siç shihet edhe këtu në fjalën e kultivuesës së mëndafshit dalin në pah disa terminologji të veçanta si: ballashtuer qerri, surfulluem, vdiste, si dhe shprehja: hypte në shikë. Duke i analizuar këto terma, shohim se fjala ballashtuer qerri tregohet mjeti ku zakonisht shtrohej e ushqehej krimbi i mëndafshit. Qerri ishte mjet transporti që përdornin fshatarët për transport të materialeve të ndryshme bujqësore. Me sa duket fjala duhet të jetë për një shtrat qerri dhe kjo duhet të ishte vendosur në ndonj ahur, pasi ishte e pamundur të futej në dhomat e gjumit të një shtëpie. Megjithatë, siç do ta shohim edhe më poshtë, mbarështimi i krimbit të mëndafshit donte kushte të veçanta.
Fjala surfulluem ka kuptimin të spërkatur me herbicide të ndryshme; me kimikate. Gjithashtu këtu kemi edhe termat e tjera si vdiste, vërejmë se ajo grua nuk e përdor fjalën ngordh apo cof si për gjallesat e tjera, por vdes siç thuhet për njerëzit dhe për bletët. Pra është përdorur një eufemizëm. Edhe shprehja: hypte në shikë ka kuptimin kur krimbi fillon e transformohet duke u kthyer në krisalid nga i cili më vonë dilte flutura që pillte vezët. Para se krimbi të kthehej në krisalid fillonte dhe endte fijet e mëndafshit duke u mbështjellur me të dhe me një formë të përsosur formonte fshikëzën e tij ku do të flinte për gjatë gjithë dimrit. Në të vërtetë, krimbi nuk hipte në fshikë, por krijonte fshikëzën rreth trupit të tij ku pastaj kthehej në krisalid.
Më tej ajo shpjegonte: “Gjethet e mandit i mblidhshim të pastra dhe i futshim në thasë të pastër. Në shpi i lejshim të grumbullueme grufull në një qoshe të pastër të odës.”e ajo vetë i jepte shpjegim fjalës grufull. “I linim ashtu grufull që të mos ngjesheshin dhe të kalbeshin, por edhe të ajroseshin e të mos vyshkeshin shpejt e t’i humbnin cilësitë ushqimore. Kur krymi donte të hypte në shikë, -tregonte ajo, -jepte disa shenja karakteristike duke luajtur ktyetin majtas e djathtas. Atëherë ne e kuptojshim se kishte ardhë koha me i shtru landën. Landa që ne zgjidhnim përbahej prej gaxhekë shege ose dushku.”. Edhe këtu dalin në pah tri terma të veçantë siç janë: grufull, landë dhe gaxhekë. Fjala grufull nënkupton vendosjen e degëzave dhe gjetheve grumbull dhe të pa ngjeshura, por me lirshmëri për të depërtuar ajri në brendësi. Edhe fjala landë nënkupton një material krijuar prej degëza pemësh a shkurresh. Edhe fjala gaxhekënënkupton degëzat e pemëve apo të shkurreve pa gjethe, d.m.th më gjethe të hequra.
Duke u shprehur më tej ajo shtonte: “Gjatë kohës që krymi hypte në shikë e rujshim me kandil në dorë tan njerëzit e shpisë me radhë e nuk lejshim kand me ba zhurmë, se krymi në këtë kohë nuk donte zhurmë, po qetsi. As micën nuk e lejshim me hy mrenda odës se këputej fija e mundashit e bahej xum. Pra në këtë rast, kur fija këputej thojshim: asht ba xum.”. Siç shihet edhe shprehje asht ba xum është një shprehje që nuk haset shpesh dhe pothuajse për asgjë tjetër veçse për fijet e mendafshit kur ato endeshin dhe, siç thoshte kultivuesja e mëndafshit, këputeshin. Po kështu vetë fjala xum si fjalë më vete nuk ka ndonjë kuptim të qensishëm.

Pasi sqaruam mënyrën e prodhimit të mëndafshit, kushtet dhe mjetët dhe, pasi analizuam disa nga termat më interesante lidhur me këtë çështje, e kam parë me shumë vend të shkruaj edhe për traditën e mrekullueshme të përpunimit dhe përdorimit të këtij materiali të çmuar në përgatitjen dhe stolisjen e veshjeve tradicionale të Zadrimës. Dhe këtu ka shumë për të folur, por unë do të mundohem të paraqes gjërat më kryesore dhe më pikante duke u përpjekur të analizoj kryesisht terminologjinë që lidhet me këtë proces. Sigurisht, edhe këtu do të mbështetëm kryesisht tek biseda me kultivuesen e mëndafshit nga fshati im shumë vite më parë, këtu e tridhjetë e pak më shumë vite kur unë gjurmoja fjalën e rrallë popullore. Kështu, ajo duke treguar përvojën e saj, shprehej:
“Për me nxjerrë fijën e mundashit, zakonisht shikat e mundashit janë çuar në Shkodër. Atje ka pasë njerëz të veçantë që janë marrë me këtë punë, por ka pasë edhe këtu njerëz që i kanë nxjerrë fijet e mundashit vetë pa i çu në Shkodër. Për t’i nxjerrë fijet e mundashit, i merrshim shikat dhe i hidhnim në ujë të vluem dhe i linim aty për nja dy orë të mira, masandej merrnim një degë ferre dhe me të i përzinim shikat e vlueme në ujë. Nga kjo përziemje dilte një fije e hollë mundashi që ne i thojshim lez. Kjo ishte maja e mundashit. Me këtë lloj fije mundashi ne banim boçe, peshqirë, këmisha etj. Këto ne nshpesh i quanim: peshqir melez, kmishë meleze, boçe meleze.”
Siç shihet këtu del termi lez që emërtohet fija e hollë që përftohet nga shprishja e fshikëzave të mëndafshit dhe me të cilin endeshin pëlhurëra të mëndafshta të cilat quheshin edhe meleze. Një produkt tjetër që dilte nga këto fshikëza ishte edhe harkatiqë ishte një fije më e trashë se lezi. Pëlhurat që i endnim me ta i quanim harkate si këmishë harkate, peshqir harkat, boçe harkate, etj
Më tej vazhdonte: “ Pjesën tjetër që mbeste pa ia marrë fijen e shprishnim me gërhanë ashtu siç shprishim edhe leshin. Ne i kemi dallu mirë lezin me harkatin. Lezin edhe e kemi kombinu me pamuk kur i kena endë, por harkati ka qenë mundash i pastër e i papërziem.”.
Për përgatitjen(endjen) e pëlhurave që shërbenin në përgatitjen e rrobave dhe kostumeve popullore përdoreshin fije të ndryshme prej mëndafshi të ngjyrave dhe trashësive të ndryshme që jepnin nuanca të veçanta dhe të ndryshme, sipas dëshirës së endëses(me endjen e pëlhurërave merreshin kryesisht gratë dhe vajzat zadrimore), por pak a shumë motivet ishin krahinore e tradicionale. Bie fjala,këmisha ishte e bardhë dhe kishte një formë unike, pavarësisht se përdorej një fije më e trashë apo më e hollë, ose pavarësisht se qaforet(jakat) qendiseshin me ornamente të ndryshme mëndafshi, apo në se i futej pak më shumë harkat apo pak më shumë lez e pak më pak pambuk, ose e kundërta. Ose bie fjala nuk do të ishte tradicionale e Zadrimës në se në vend të koretit të përdorej xhubleta apo dollama. Në këtë rast dilte nga tradita dhe nuk quhej më veshje zadrimore, por diçka tjetër. Këtu po e sqarojmë me raste më konkrete duke përcaktuar pëlhura dhe objekte të veçanta krijuar prej pëlhurërave të caktuara si dhe terminalogjinë e përdorur në këtë rast. Endësja që kur shtronte fijet për të krijuar pëlhurat në vegjë i kombinonte ato duke shtruar disa fije të holla dhe më tej disa fije të trasha, pavarësisht ngjyrave, pëlhura e dalë prej kësaj endjeje ka nuanca të dukshme si një fushë me kuadrate harmonike. Kjo lloj pëlhure është quajtur odalihe që do të thotë pëlhurë e endur me oda. Por ka pasur edhe një emërtim tjetër si topalie, pëlhurë me topa si bohçe topalie.
Pëlhura që endej në vegjë(vekë) në Zadrimë është quajtur edhe me emrin anë. Kështu edhe këmishat e qepura nga kjo lloj pelhure janë quajtur edhe këmishë me anë. Për këmishat e qepura me pëlhurë ku është përdorur harkati janë quajtur me emrin këmishë harkate dhe kur pëlhura është endur me lez, d.m.th. me fije të hollë mëndafshi zakonisht janë endur enkas veç për peshqirët që gruja zadrimore mbulonte kokën me të. Këta peshqirë janë quajtur peshqir me lez. Kjo lloj pëlhure zakonisht nuk përdorej për qepje këmishash, pasi ishte mjaft e hollë dhe e tejdukshme. Mund të kombinohej harkati, ana dhe lezi në qepjen e krahëve të këmishave, por jo trupi i këmishës.
Kur pëlhura është endur e tëra me mëndafsh është quajtur anë mëndafshi, ndërsa kur në vend të mëndafshit është përdorur fill pambuku të një cilësie të lartë dhe të ndritshme është quajtur anë qerfoze. Një tjetër lloj pëlhure e endur me lesh të bardhë rud(merinos) dhe të ndritshëm është quajtur dumash. Dumashi ishte një lloj shajaku që përdorej për xhamadana, anteri dhe herë herë edhe për të qepur çakçirë.
Një traditë tjetër e bukur dhe e pasur për popullin e Zadrimës ka qenë edhe qendisja dhe punimi artistik ornamental i veshjeve dhe kostumeve popullore me kombinime të përsosur ngjyrash, formash e motivesh. Në lidhje me punimin e veshjeve e sidomos me zbukurimin e tyre ornamental ka një leksik të pasur ashtu siç është e pasur llojshmëria e tyre. Për ta studjuar këtë leksik më konkretisht po bëj këto grupime fjalësh dhe shprehjesh popullore.
a)Leksiku që lidhet me formën dhe përmbajtjen e qendisjeve popullore.
b)Leksiku që lidhet me lëndën e parë dhe mjetet e punës që përdoren në qëndistarinë dhe përgatitjen e kostumeve popullore.
Po t’i analizojmë hollësisht që të dy grupimet, do të ishte një temë shumë e gjërë, por unë po ndalem tek e para, pasi edhe këtu ka një leksik mjaft të pasur. Duke e analizuar këtë po paraqes këto grupime emërtiesh të ornamenteve popullore:
1. Emërtimi sipas ngjashmërisë dhe objektit të natyrës të imituar në qëndisma.
2. Emërtimi sipas mënyrës së paraqitjes së ornamentit në formë dhe përmbajtje.
Kostumet popullore dhe orenditë e pajisjet e tjera shtëpiake që i kanë përmbajtur këto ornamente, kanë qenë më tepër çorapet, këmishat e burrave e më shumë ato të grave në dorëza e qafëza që më shumë quheshin kolira, këmbëzat e brekeshave të burrave dhe të brendshmeve të grave, të xhepave të brekeshave, peshqirët e kokës të grave, bohçet dhe paftat që përdornin gratë zadrimore, trastat (strajcat siç i quanin ndryshe ato), jastekët, mësallat, shtrojsat e bukës, si dhe lloj-lloj qëndismash të tjera me grep e gjergjef. Tek këto objekte populli ka imituar më së shumti objektet e natyrës dhe për këtë arsye edhe zbukurimet(ornamentet) edhe i ka emërtuar shpesh sipas objektit që ka pasqyruar apo të cilit i ngjajnë. Të tilla emërtime ornamentesh janë: gota-gota, gjethe, dhamç(dhëmbç), gjarpnushë, odë, urë, pare, burma, dërrasë, sheqere, zogj, etj. Nga fjala zogj që vjen nga fjala zog dhe jo kryesisht që imitohet apo paraqitet me përpikmëri një shpend, dalin disa togfjalësha që kanë lidhje me qëndismat dhe zbukurimet popullore si dhe ndonjë shprehje e veçantë. Të tilla togfjalësha janë: zogj lulesh, zogj kuleç, zogj sixhade, zogj mblidheshtrij, zogj birali, zogj ciklor, zogj gota, zogj dërrasë(që bëhen në peshqirë duke përdorur dërrasën si mjet endjeje), etj. Nga fjala zog(zogj) kanë dalë edhe shprehjet: Tash jam ndër zogj që do të thoshte se e kishte endur pjesën tjetër të pëlhurës dhe ishte në momentin e zbukurimeve me ornamente të ndryshme, ose shprehje si: ka mbathë çorapë me zogj, zogjtë e peshqirit i paskan dalë të bukur, endja ka mbërri ndër zogj, përfundova zogjtë e parë të peshqirit, etj. Këtu mund të sqaroj secilën shprehje dhe kryesisht: “ka mbathë çorape me zogj” do të thotë që çorapet që ka mbathur i ka të thurura me ornamente të ndryshme sidomos në kallmat e tyre, por sidomos pjesët e sipërme. ; “zogjtë e peshqirit i paskan dalë të bukur” do të japë një vlerësim për ornamentet që janë qendisur gjatë endjes së peshqirit që përdornin për të mbuluar kokën gratë zadrimore. Në foton e mëposhtme paraqiten dy nuse zadrimore ku dallohen qartë peshqirët me të cilët ata mbulonin kokat dhe po kështu dallohen qartë edhe ornamentet e zbukurimit me to. Por gjithashtu, aty shihen qartë edhe zbukurime të tjera me qendisje në jakat e këmishave(kolirat), dhe grykat e këmishave si dhe në dollama e xhamadana. Po te shihet me kujdes në peshqirë dallojmë se si mjet punimi(endjeje) është përdorur melezi(lezi) ose më saktë, fija e hollë e mëndafshit për të cilën kemi folur edhe më sipër. Gjithashtu, po të shihet me kujdes, tek peshqirët dallohen të dy skajet të ornamentuara dhe jo vetëm njëra anë, prandaj tek peshqiri janë endur “zogjtë” e parë dhe “zogjtë” e mbramë(të fundit).

Këtu e shoh me vend të sqaroj se fjala zog(zogj) vjen si rezultat i imitimit të shpendëve dhe kryesisht shpendve të vegjël që në përgjithësi në gjuhën zadrimore quhen thjeshtë zogj të egjër duke nënkuptuar harabelat, gardelinat, gushëkuqat, bilbilat, trishtilat, etj. që edhe kanë një bukuri të veçantë nga puplat disangjyrëshe. Nuk janë nënkuptuar me emertimin “zogj të egjër” shqiponjat, skifterët, rosat, patat e egra etj. ashtu siç me emrin zogj janë nënkuptuar edhe të vegjlit e shpendve të ndryshëm si të pulave, patave, bibave, rikave, shqiponjave, qyqeve, mëllinjave, sorrave, laraskave, grizhave, etj.
Një emërtim tjetër i ornamenteve dhe zbukurimeve popullore ka qenë edhe sipas mënyrës së paraqitjes së ornamentit në formë dhe në përmbajtje, ose sipas mjetit të përdorur në përgatitjen e ornamentit. Të tilla janë: dredhizë, përdredhëza, gojëmëgojë, shkop, gajtana, spik, imca, odanik, mjedis, anëz, si dhe ngazë që quhej kthimi i palës së fundit të një këmishe. Sidomos në qëndisma dalin edhe termat:”punë kryq” dhe “punë shkop” si dhe “moline” që ishte filli i ngjyrave të ndryshme dhe që qëndistaret e përdornin për të bërë ornamente të ndryshme. Moline ishte prej mëndafshi, ose një material i zgjedhur dhe i ndritshëm. Gjithashtu aty dalin edhe termat “saten” dhe “sakez” që, në dijeninë time ishin pëlhura të një cilësie të veçantë, ashtu siç ishte edhe poplini, kambriku, katërliqja, fanellata, faqelli etj. Po kështu darrasë ishte ornamenti që punohej duke përdorur dërrasën në endjen e pëlhurës dhe zbukurimin e saj ornamental. Gjithashtu, edhe një lloj tjetër ornamental apo zbukurimi ka qenë edhe pupla. Kjo sidomos në jastekë apo edhe në sixhade. Duhet thënë se jo mbushja e jastekut shpesh i ka dhënë kuptim termit jastek me pupla, por edhe mënyra e punimit dhe e dekorimit të tij i ka dhënë këtë emërtim. Puplat ishin disa fije që dilnin në faqet e jastekut në një gjatësi të caktuar afro 1cm apo pak më shumë. Një tjetër ornament ka qenë edhe tufa. Tufat zakonisht viheshin në trasta dhe jastekë, por edhe në bohçe në anët e saj a në dy anët e midisave

Po të shihen me kujdes fotot e paraqitura këtu gjejmë ilustime të bollshme për materialin e paraqitur më sipër. Po të shihet fotoja e fundit aty dallohen gra të moshave të ndryshme si dhe një vajzë e vogël me kostume popullore zadrimore. Ornamentet në veshje janë të larmishme dhe të dallueshme sidomos tek bohçet që secila prej tyre mban. Mjedisat e bohçeve janë qendisur në forma të ndryshme dhe dallojnë nga njëra bohçe tek tjetra, po kështu edhe ngjyrat janë kombinuar e gershetuar nga e kuqja tek e bardha. E kuqja mbizotëron tek gratë më të reja në moshë dhe kjo dallohet qartazi. Tek fotoja tjetër më sipër paraqitet një trastë tradicionale zadrimore dhe aty dallohen qartazi ornamentet e zbukurimit si dhe tufat nga anash saj. Në fotot e tjera janë paraqitur edhe rroba të tjera të zbukuruara në mënyrë tradicionale si dhe objekte të përdorura në endje siç janë vegjët dhe procesi i përdorimit të tyre. Tek fotoja e nuses e dalë solo dallohen qartë zbukurimet në veshjet e ndryshme që ajo ka veshur, por këtu dua të nenvizoj se karakteristikë dalluese është edhe kombinimi i lezit me harkatin si dhe pambukun tek krahët e këmishës.
4 tetor 2017
Duhet të sqaroj se kjo traditë po ringjallet në Zadrimë, jo thjeshtë si nevojë për lëndën e parë të domosdoshme, por edhe si një biznes familjar. Lënda e parë, sigurisht, është një kërkesë e kohës, sidomos për ato gra zadrimore që po e përdorin gjerësisht artin e përgatitjes së veshjeve dhe takëmeve shtëpiake tradicionale për vete dhe për treg, ndaj edhe është shtysë për prodhimin e mëndafshit, por ama, jo të gjitha gratë apo vajzat zadrimore që merren me këtë biznes e kanë mundësinë ta prodhojnë vetë në kushte shtëpie, ndaj e blejnë tek ato që i kanë kushtet dhe e prodhojnë këtë lëndë të parë të endjes së pëlhurave.

Një traditë tjetër mjaft e pasur e zadrimorëve ka qenë edhe zejtaria dhe kjo në disa drejtime të ndryshme. Drejtimi kryesor ka qenë përgatitja dhe mirëmbajtja e veglave të punës të përdorimit të përditshëm e sezonal. Zadrimorët kanë pasur traditë mjaft të mirë në farkëtim të metaleve të punueshme dhe në farkat e ngritura në disa fshatra të Zadrimës janë punuar vegla të ndryshme për punimin e tokës, vegla për përdorime shtëpiake të ndryshme, etj., por kjo nuk ka qenë gjithmonë zgjidhja, pasi më herët, si dhe për pamundësi farkëtimesh i kanë përgatitur me mjete rrethanore me drurë të ndryshëm sipas mundësive. Kështu ata kanë përgatitur parmenda druri për të punuar tokën dhe vegla të tjera.

Një parmendë druri primitive

   Siç shihet në foton e mësipërme, ky mjeshtër i punimit të veglave bujqësore me drurë të ndryshëm ka krijuar vegla të ndryshme për mbledhjen dhe përpunimin e barit të thatë për bagëtitë ku bien në sy cfurq dhe rrashqela të ndryshëm dhe nga kjo duket që kjo nuk është thjeshtë punë për nevojat vetiake familjare, por për biznes.

Zeja e farkëtimit dhe punimit të metaleve për përgatitjen e veglave të punës në Zadrimë ka qenë mjaft e hershme dhe këtë e dëshmojnë toponimet e fshatrave të ndryshëm ku ekzistojnë vende me emrin farka, por që nuk dihet se kur në atë vend ka qenë një e tillë. Kështu është në Kodhel, por besoj se edhe në disa fshatra të tjerë të Zadrimës mund të ketë emra të tillë vendesh pa ekzistencën e ndonjë farke në ato vende të veçanta. Gjithashtu, këtë e dëshmojnë edhe mjaft mbiemra familjesh apo fisesh që në shumë fshatra i ndeshim dendur dhe që lidhen me këtë zanatë e më së shumti mbiemri Kovaçi. Në ndonjë fshat si Nënshati e ndonjë tjetër ka pasur farkë ku shkonin fshatarët e zonave përreth dhe farkëtonin veglat e tyre të punës. Me ngritjen e kooperativave bujqësore e sidomos ato të bashkuarat u ngritën farka edhe në ato fshatra ku më parë nuk kishin ekzistuar, krahas degëve të tjera të zejeve e të artizanatitit si këpucarë, rrobaqepës, marangozë, radistë, biçiklistë, mekanikë etj. e që disa prej tyre vazhdojnë edhe sot e kësaj dite.

Duke qenë se ka ekzistuar që në hershmëri zeja e farkëtimit të metaleve, padyshim që ka ekzistuar paralel me të edhe mjeshtëria e përgatitjes së qymyrit të drurit dhe për këtë gjithashtu flasin toponimitë e fshatrave të ndryshëm të zonës.

Edhe arti i punimit të gurit ka ekzistuar dhe është zhvilluar mjaft mirë në Zadrimë. Kjo gjë ka qenë si në gdhendjen dhe latimin e gurëve për ndërtime, apo për gurë të mullinjve të blojës, ashtu edhe në nxjerrjen e gëlqeres për ndërtim. Në Kodhel në një kodër një vend quhet Qafëgëlqerëz, por edhe diku në afërsi të fshatit Blinisht, në hyrje kodra e vogël quhet Gëlqerëza e Blinishtit. Kjo gjë besoj se ka ndodhur më dendur edhe në fshatrat e Bregut e sidomos në Gjadër, Zojs, Kakarriq e Kukul, pasi atje mali i Kakarriqit ka pasur kryesisht gurë gelqerorë dhe fshatarët atje e digjnin në furrat e gëlqerës dhe gëlqerën e prodhuar e tregtonin ose e përdornin në ndërtimin e shtëpive apo objekteve të tjera. Gjithashtu, mjeshtrat zadrimorë e kanë përdorur gurin me mjeshtëri në ndërtime të ndryshme si për shtëpitë e tyre, ashtu edhe për objekte të tjera, sidomos ato të kultit, si dhe për gurë varresh, si pllaka apo kryqe të gurta. Mjafton të hedhim sytë nëpër varrezat e vjetra të disa fshatrave dhe kjo gjë bie në sy menjëherë, por edhe ndërtesat e vjetra kanë pasur gurë të latuar që i kanë përdorur për qoshe muresh, kollona dyersh e dritaresh si dhe qemere të dyerve të oborreve.

Fasadat e kishave në disa vende kanë qenë ndërtuar me gurë të gdhendur.

Kjo foto që shihet këtu e ilustron më së miri atë çka unë thashë më sipër. Kështu, ky art i gdhendjes së gurëve, jo vetëm që nuk është zhdukur, por përkundrazi, ai po vazhdon të aplikohet dhe të përsoset më tej e kjo mjafton të hedhim sytë gjithandej nëpër Zadrimë dhe sheh ndërtesa e vila të ndryshme që kanë në përbërje të tyre mjaft gurë ornamentalë të gdhendur me mjeshtëri e, gjithashtu edhe kishat e reja që janë ndërtuar në demokraci, janë ndërtuar kryesisht me gurë të gdhendur.

Në foton e mësipërme shihet ndërtesa e kishës së Kodhelit e ndërtuar në kohën e paskomunizmit dhe për ndërtimin e saj janë përdorur rreth 200mijë gurë të gdhendur me mjaft mjeshtëri nga mjeshtrat vendas.

shtëpi e vjetër në Gur të Zi

Arti i gdhendjes së gurit lindi së pari si një nevojë e ndërtimit të shtëpive që nga lashtësia dhe deri më sot si kudo në Shqipëri dhe nëpër botë. Zadrimorët për shtëpitë e tyre kishin gjithmonë merakun, jo vetëm t’i bënin të forta e të qëndrueshme, por t’i bënin sa më komode dhe funksionale. Kjo i çoi të parët tanë që ta përsosnin artin e ndërtimit deri në dataje. Në shumicën e ndërtimeve mbizotëronte ndërtimi i kullave dykatëshe me mure të trasha guri dhe kjo çoi në nevojën e gdhendjes dhe latimit të gurëve për kollonat e dyerve dhe të dritareve, për qoshet e shtëpive si dhe për ndonjë zbukurim sipas dëshirave të tyre.

Në të shumtën e rasteve, oborret para kullave të tyre i rrethonin me avulli të larta prej muresh guri dhe linin një portë të madhe hyrjeje aq sa mund të kalonin me lehtësi tufat e bagëtive, madje edhe një qerre e mbrehur nga qetë. Edhe këto porta të mëdha, zakonisht dykapakëshe, ndërtoheshin me qemerë guri të gdhendur dhe me një strehë mbrojtëse për portën e kështu këto avulli e këto kulla ngjanin me kështjellëza të vogla e të improvizuara. Edhe oborret në mbrendësi të tyre i shtronin me kalldrëm prej rrasash guri dhe ishin gjithnjë të pastra dimër e verë, pasi, jo vetëm nuk lejonin baltë e lagështirë të krijohej aty në mot të lagët dhe as pluhur në mot të nxehtë, por që lehtësisht çdo ditë gratë zadrimore i fshinin dhe i pastronin ato dhe qëndronin gjithmonë të pastra e të pandotura nga papastërtitë e sidomos nga jashtqitjet e kafshëve shtëpiake.

Kullë në Kodhel me avulli dhe portë të madhe oborri karakteristike për Zadrimën.

Shumica e kullave dykatëshe kishin edhe shkallë guri të jashtme dhe ato duheshin ndërtuar mbi të gjitha me gurë të mëdhenj e të gdhendur mirë.

                                                           Kullë dykatëshe në Juban 

                                                Kullë dykatëshe në Plezhë

 

Kullë  në Kodhel

Zadrimorët zakonisht, jo vetëm oborrët e shtëpive i shtronin me kalldrëme, por edhe rrugët e sheshet para shtëpive të tyre që të ishin më të pastra e më funksionale. Kjo gjë duket qartë në foton e mësipërme, megjithëse aty kalldrëmi është mjaft i vjetër dhe i degraduar, por gjurmët janë të dukshme dhe flasin qartë. Tashmë edhe ndërtimet e vjetra janë reformuar dhe vendin e gurit e ka zënë më së shumti betoni.

Duke qenë se ndërtesat në masivitet kanë qenë dykatëshe dhe me mure guri, ato kanë pasur edhe karakteristika të veçanta, sidomos në hershmëri. Në katet e para si zakonisht liheshin për haure bagëtishë dhe në katët e sipërme jetonin njerëzit. Më vonë, kur bagëtitë u shtetëzuan dhe u kolektivizuan nëpër kooperativat bujqësore, edhe katet e para u kthyen në ambjente jetese për njerëzit. Ka pasur edhe përjashtime kur krahas një kulle të madhe ndërtohej edhe një stallë e madhe(jerevi) për strehimin e bagëtive shtëpiake(gjithnjë flas për në hershmëri) duke mos i mbajtur në mjedise të familjes. Kishte një arsye që bagëtitë i mbanin në haure shtëpie dhe kjo ishte siguria për t’i mbrojtur nga grabitës e hajdutë që vinin nga zona të varfëra. Më vonë, kur bëheshin ndërtesa të reja, sidomos në kohën e diktaturës, nuk u aplikuan kulla me haure, por tërësisht me mjedise familjare dhe më të modernizuara e me shumë dhoma e ndarje funksionale të nevojshme. Në ditët e sotme, ose janë braktisur, ose janë shembur e në vend të tyre janë ndërtuar shtëpi e vila mjaft komode, por edhe ato që nuk janë braktisur ende dhe që janë përsëri të banuara, sipas mundësive janë reformuar e përshtatur për kohën. Për këtë mjafton t’i shikoni me vëmendje fotot e mësipërme dhe ndryshimet në kohë janë të dukshme. Së pari shikoni në dy kullat, atë të Jubanit dhe atë të Plezhës ku shkallët e gurta janë reformuar me shtresa betoni nga sipër, por, si aty, ashtu edhe në pamjet e kullave të tjera shihet qartë se dritaret e tyre janë konsiderueshëm të mëdha dhe jo siç ishin dikur në kullat zadrimore të hershme me frengji të vogla që lejonin të hynte sadopak drita, por jo koka e trupi i një njeriu. Pra, kullat në hershmëri ndërtoheshin me frengji të vogla duke i kthyer ato në fortesa mbrojtëse dhe luftarake në rast sulmi nga jashtë.

Meqenëse kullat e hershme ndërtoheshin të mëdha dhe me haure të bollshme në katin përdhes si dhe me disa dhoma e ndarje në katin e sipërm, për të vendosur trarët e çardaqeve në haure ndërtonin kollona të gurta të forta në formë rrethore, ose në formë katrore. Por këto kollona shpesh ndërtoheshin edhe për të krijuar ballkone në hyrje të katit banues për njerëzit. Kollonat mbajtëse të ballkoneve i ndërtonin me gurë të gdhendur e të latuar me mjeshtëri si zakonisht, por edhe thjeshtë e bukur që krahas funksionit mbajtës, të jepnin edhe hijeshi për shtëpinë ku ndërtoheshin.

Punimet mjeshtërore me gurin zadrimorët i zhvilluan edhe në shumë drejtime të tjera, por dy më të rëndësishmet dhe që duhen marrë pa diskutim në konsideratë kanë qenë përgatitja e gurëve të mullinjve të blojës me ujë fillimisht dhe me korent (elektricitet) më vonë si dhe moknat për përdorim familjar që në hershmëri janë përdorur dendur edhe në Zadrimë. Mullinjtë e ujit ishin përqëndruar sidomos në zonën e anës së malit e sidomos në Nënshat, pasi aty kishte shumë burime malore uji e ia jepte këtë mundësi të artë për ngritjen e atyre mullinjve, por me ngritjen e kooperativave bujqësore lindi nevoja të ndërtoheshin mullinj bloje edhe në ato qendra ku nuk ishte e mundur të ndërtoheshin mullinj uji.

Një drejtim tjetër i përdorimit të gurit për ndërtim ka qenë edhe ai i ngritjes së urave lumore prej guri që, në hershmëri në Zadrimë kanë qenë të shumta dhe mendoj të ndërtuara plotësisht me mjeshtërit zadrimorë. Nuk besoj se erdhën nga ndonjë krahinë tjetër dhe as nga jashtokësorët t’ua ndërtonin zadrimorëve urat për nevojat e tyre, por i ndërtuan vetë ata me mjeshtërit e tyre të gurit. Të njohura kanë qenë ato si Ura e Shkinës dhe ajo Plakgjon në brigjet e Drinit, por besoj se kudo nëpër Zadrimë ku ka pasur vija të mëdha uji ka pasur edhe ura të gurta dhe unë mund t’ju numëroj veç në Kodhel tri nga ato që ishin Ura Bishtore, Ura Gjiluke si dhe Ura e Re, që ka ekzistuar krejt e rregullt dhe funksionale, pothuajse pa asnjë dëmtim deri nga fillimi i viteve ’60 të shekullit të kaluar kur shteti komunist ia hyri punës për sistemimin e tokave duke mbushur vijat e ujit, duke shpyllëzuar pyjet e mrekullueshme shumëshekullore me një shumëllojshmëri të jashtzakonshme me drurë e bimë të ndryshme. Nuk mund ta them për mirë apo për keq, por di të them se ajo panoramë e paraviteve ’60 ishte një mrekulli e vërtetë me pyje, me livadhe, me kullota, me ara të punueshme dhe me mjaft pellgje uji të mrekullueshëm që çdokush do ta kishte zili, ashtu siç unë e brezi im kemi jashtzakonisht nostalgji për atë pamje madheshtore të zonës ku Zoti na bekoi të lindnim.

Me që jemi tek ndërtimet dhe tek arti i gdhenjes mjeshtërore të gurëve, duhet që të mos harrojmë se zadrimorët kanë pasur edhe artin e punimit të qeramikës dhe këtë art më së shumti e kanë shfaqur në përgatitjen e tjegullave për të mbuluar kullat e tyre. Nuk mund të them se kjo ka qenë një traditë autoktone zadrimore, por me siguri mund të them se edhe në Zadrimë që në hershmëri është aplikuar ky lloj artizanati. Për këtë mund t’u referohem mjaft toponimeve nër fshatra të Zadrimës, por unë po paraqes këtu dy apo tre toponime veç nga Kodheli ku e kam njohur më mirë se vendet e tjera. Aty ekzistonte një rrugë e vjetër me emrin Rruga e tjegllarëve, por edhe në vende të tjera ka pasur emra si Lama e tjegullave, Furrat e tjegullave etj. Mendoj se domosdoshmëria e këtij materiali ndërtimi i ka detyruar zadrimorët edhe ta aplikonin vetë aty-këtu si zanat edhe në hershmëri, pa në kohën e kooperativave në shumë fshatra janë ngritur kantjere për prerjen e tjegullave dhe të tullave për nevojat e fshatarëve apo kooperativës. Tullat për ndërtim si zakonisht nuk kanë qenë aplikuar në hershmëri, pasi janë përdorur gurët në të shumtën e rasteve, por më vonë po, dhe u aplikua edhe prodhimi i tyre nëpër kantjerët stinore. Në fëmijërinë time kam pasur rastin të shoh në shumë raste kantjere të tilla për prodhimin e tullave dhe të tjegullave pothuajse në çdo verë.

Përsa i takon poçërisë nuk mund të them me saktësi se zadrimorët e kanë aplikuar si artizanat në llojin e qeramikës në hershmëri, por ama këtu di të them se deri shumë vonë në shtëpitë e zadrimorëve janë përdorur mjaft enë prej balte si kupa dheu, katrova uji, katrova rakie, qypa të llojeve e përdorimeve të ndryshme e të tjera si këto gjë që flet se edhe mund të ketë ekzistuar si lloj mjeshtërie, por nuk përjashtohet se edhe mund të jen sjellë nga jasht krahinës duke i blerë në tregjet e Lezhës dhe të Shkodrës.

Pra nuk mund të them me siguri në ka ekzistuar ose jo në hershmëri arti i poçërisë, por me siguri mund të them se këtu e gati njëzetë vjet më parë Vasil Kukaj nga Krajni i Lezhës, një djalosh zadrimor ëndërrimtar e me shpirt të madh artisti të përmasave gjeniale krijoi dhe themeloi artin e qeramikës dekorative moderne. Shumë shpejt ai do ta kthente nga një hobi përsonale në një art e biznes familjar duke përfshirë aty pjesëtarët e familjes së tij dhe në mënyrë të veçantë, shoqen e tij të jetës, Marjanën. Ky çift artistësh, duke thyer çdo tabu e kanë kthyer biznesin e tyre në një shkollë arti të vërtetë dhe me artin e tyre ata sot bëjnë krenar jo vetëm Zadrimen, por edhe krejt Shqipërinë, ndaj mendoj se Zadrima emrin e tyre e ka shkruar me shkronja të mëdha. Shumë shpejt familja Kukaj tërhoqi vëmendjen, jo vetëm të autriteteve dhe mediave lokale, por edhe atyre kombëtare e mund të them pa frikë se arti i tyre sot i ka kaluar prej kohësh kufinjtë e Shqipërisë.

Shpeshherë ne i hedhim sytë larg në thellësi të kohërave me dhjetëra vite larg, madje edhe shekuj për të gjetur dhe përshkruar njerëzit e shquar famozë që kanë lënë emër me bëmat apo veprimet e tyre të shquara e të spikatura dhe harrojmë të hedhim sytë përreth nesh e të shohim ata, apo ato bijat e bijët tanë që janë bërë apo po bëhen famozë duke i kaluar kufinjtë, jo vetëm të Kodhelit, apo Krajnit, jo vetëm të Zadrimes, madje, do të thosha, edhe vetë Shqipërisë me veprat dhe gjenialitetin e tyre. Sigurisht, ne padiskutim duhet t’i evidentojmë famozët e shquar nga e kaluara si Marubët e fotografisë dhe Kel Kodhelin e pikturës e mjaft të tjerë të shquar në fusha të ndryshme të jetës, por të mos harrojmë që të shikojmë gjenitë e kohës sonë e padiskutim edhe çifti Vasil e Marjana Kukaj janë ata gjenitë e thjeshtë dhe të heshtur të ditëve tona.

Unë nuk mund ta përshkruaj përshtypjen e madhe që të krijojnë ato punime të larmishme dhe jashtzakonisht impresive, por shumë modestisht përkulem me nderim dhe respekt të thellë para magjisë së artit të tyre, ndaj jasht çdo xhelozie nga afër apo larg tyre, nuk munda të mos e evidentoja këtë traditë të shkelqyer të krijuar nga ata. Duke mos mundur të gjej fjalët e duhura, pasi para tyre jam dhe ndihem shumë i vogël, madje krejt memec në këtë rast, po i lë vetë ato t’ua tregojnë madhështinë e përsosmërisë së tyre të madhe e të papërshkrueshme. Ndjehem thellësisht krenar që ata janë pjesë e Zadrimës sonë, ndjehem krenar gjithashtu, në mënyrë të veçantë për Marjanën, vajzën e thjeshtë nga fshati im i lindjes, e cila jo rastësisht është mbesa e gjyshit të saj, mbesa e mjeshtërit duarartë të ndërtimit, të të paharruarit Prend Lleshit që dikur i bënte edhe gurët të flisnin nëpër kullat tona në Kodhel, por edhe në shumë fshatra të tjerë të Zadrimës ; jo rastësisht është mbesa e xhaxhait të saj, Llesh Prendi, fotografit të shquar të ditëve tona me shpirt poeti e me sy piktori që ka stampuar në celoluid historinë e djeshme dhe të sotme, jo vetëm të Kodhelit, por të të gjithë Zadrimës e më shumë se aq dhe sot ajo, përkrah krijuesit të këtij arti të magjishëm po spikat me mjeshtëri të veçantë në këtë fushë duke thyer çdo koncept e çdo tabu. Unë në pamundësi të paraqes këtu pamjet e të gjitha atyre veprave të mrekullueshme që kanë nxjerrë e vazhdojnë të nxjerrin nga duartë e tyre të florinjta ky çift artistësh, po paraqes disa foto të punimeve të tyre të mrekullueshme dhe jam i bindur se nuk kam arritur të paraqes aq sa duhet nga arti i tyre i magjishëm.

Krahas artit të qeramikës dhe gdhendjes së gurit, zadrimorët e kanë pasur traditë të shkelqyer edhe gdhendjen e drurit, qoftë për nevoja të përditshme, ashtu edhe në zbukurimet artistike. Mjaft mjeshtra të drurit kanë spikatur qoftë në hershmëri, qoftë në diktaturë dhe në epokën e sotme, sidomos. Mjeshtëria e gdhendjes dhe përpunimit të drurit së pari ka spikatur në përgatitjen e veglave dhe të mjeteve të punës. Mjaft të shikojmë mjetet e punës që gratë dhe vajzat zadrimore kanë përdorur për endjen dhe përgatitjen e veshmbathjeve si çikriku, vegjët, drugët, shpatat e endjes, liqtë, furkat, jenemitë, shtjellësat, shtizat, boshtat, rrëshansat, etj. Disa prej tyre zadrimorët i kanë gdhendur duke paraqitur edhe zbukurime e motive popullore zadrimore.
Në foton e mësipërme paraqitet një furkë e vjetër e punuar me dekoracion popullor. Por krahas mjeteve të punës zadrimorët kanë punuar e gdhendur me mjaft mjeshtëri e jashtzakonisht shumë dashuri djepat e foshnjave të lindura.
Siç shihet nga fotoja e mësipërme, djepi është gdhendur dhe dekoruar me shumë dashuri e kujdes të veçantë. Ky djep ka qenë tipik tradicional i fëmijëve zadrimorë e siç duket, është mjaft i vjetër gjë që provon autenticitetin dhe hershmërinë e artit zadrimor të gdhendjes së drurit. Gjithashtu, zadrimorët kanë gdhendur me mjeshtëri edhe mjete dhe orendi shtëpiake të nevojave të përditshme e ndër ta kanë qenë sofrat apo tryezat, stola, karrige e poltrona, por edhe enë druri, apo gjëra të tjera për njerëzit si dhe për kafshët.

Përsa u përket materialeve të tjera, si vegj, çikrik apo ndonjë vegël pune, i kam paraqitur edhe më sipër dhe nuk po paraqes foto të tjera të përsëritura, por këtu po paraqes disa punime dhe gdhendje artistike në dru në ditët e sotme.

Nga fotot e shfaqura më sipër shohim finesën e punimeve dekorative qoftë të jenë bërë me qëllim zbukurimesh të mjeteve të përdorimit, qoftë edhe atyre që kanë si qëllim kryesor zbukurimin e mjediseve shtëpiake siç janë gdhendjet e paraqitura në katër fotot e mësipërme.

Arti i gdhendjes në dru ka qenë i gjithanshëm dhe është shtrirë që nga objektet më të vogla deri tek ato më të mëdhatë siç janë çatitë e shtëpive. Aty janë punuar enët e ndryshme të madhësive të ndryshme këtu përfshihen që nga lugët e hershme prej druri deri tek enët e mëdha të rakisë dhe të fermentimit të bërsive të rrushit e frutave stinore si mënat(mandat), fiqtë dhe kumbullat. Fjala këtu është për gavixhat si dhe për vozat e verës dhe të rakisë. Kjo ka qenë, si për nevojat vetiake, por edhe për biznes të atyre që e kishin si zanat këtë profesion marangozi. E thashë edhe më sipër se janë bërë nga vetë zadrimorët shumë vegla pune duke filluar që nga më të thjeshtat e deri tek ato më të mëdhatë siç kanë qenë qerret apo karrocat për transport. Por punimi në dru, ose më mirë të themi, zanati i marangozit ka qenë ushtruar edhe në dyer, dritare e çdo gjë tjetër që kishin nevojë shtëpitë. Në kohën e diktaturës komuniste në çdo qendër kooperative, por edhe sektori, kur kooperativat ishin të mëdha, kishte reparte mrangozësh që punonin për ekonominë kooperativiste duke përmbushur nevojat e saj, si dhe për të përmbushur nevojat e fshatarëve kooperativistë.

   Zadrimorët mbi të gjitha janë shquar si bujq të mrekullueshëm. Gjithmonë e punonin tokën me efikasitet të lartë dhe merrnin prodhime të bollshme prej saj. Shumëherë, ata përballeshin edhe me probleme të kohës, ndaj përvoja i kishte mësuar që t’u bënin ballë edhe vështirësive të motit. Gjatë dimrit shpesh kishte përmbytje nga lumenjtë Drin e Gjadër, ndaj mbjelljet rrezikonin të dështonin nga lagështira e gjatë, por zadrimorët grurin e mbillnin me zagna në mënyrë që toka e mbjellë të kishte mundësi të kullonte më shpejt. Në kohën e kooperativave, kur gruri mbillej në parcela të mëdha dhe nuk kishte mundësi të krijoheshin zagna gruri, hapnin presa e vija kulluese dhe kështu bimët rriteshin në toka të kulluara. Edhe për bimën e misrit ata e gjenin kohën më të përshtatshme për ta mbjellë si dhe zgjidhnin farërat më të përshtatshme. Por gjithashtu edhe plehun organik e përdornin me shumë efikasitet. Jo më kot qarkullonte shprehja në Zadrimë:”Njëzet e katër pleq rrejnë e një kosh pleh nuk rren!”, ndaj plehun e bagëtive, pasi e kompostonin mirë, e shpërndanin në arat e tyre para se ta punonin tokën duke shtuar mundësitë për prodhime më të mira.

Kulturat bujqësore kryesore tradicionalisht kanë qenë misri dhe gruri, por janë mbjellë e kultivuar edhe mjaft kultura të tjera që në heshmëri, ndërsa në ditët e sotme është rritur mjaft dukshëm harta e llojshmërisë së bimëve bujqësore që mbillen në Zadrimë. Jo vetëm kaq, por sot edhe varietetet e bimëve janë përmirësuar së tepërmi e japin rendimente të kënaqshme. Shumë bimë që nuk njiheshin më parë në Zadrimë, sot mbillen e kultivohen me shumë sukses. Të tilla sidomos janë disa bimë foragjere si jonxha, tërfili, soja e mjaft bimë të tjera si këto.

Tradicionalisht zadrimorët kanë kultivuar perime të shumëllojshme dhe vazhdojnë t’i kultivojnë ato. Madje në ditët e sotme, shumë familje zadrimore që merren me bujqësi aplikojnë edhe mbjelljen e tyre në sera diellore të improvizuara veç për nevoja familjare, por ndonjë edhe për treg. Këtu nuk do të ndalem ta shtjelloj këtë temë me shumë imtësi duke folur për llojshmërinë e kultivimit të perimeve, pasi ato janë të shumta e të larmishme, por do të ndalem në një traditë të veçantë të zadrimorëve e sidomos në atë të kultivimit të duhanit. Zadrimorët, për nevojat e tyre e kultivuan edhe këtë bimë, por mjaft familje zadrimore e bënë traditë dhe e kultivuan duhanin edhe për çështje biznesi. Kështu ato familje e ata fshatarë që u morën me këtë gjë e përsosën këtë traditë duke e përsosur gjithnjë e më shumë kualitetin e këtij prodhimi. Shumë u shquan sidomos fshatarët e Gurit të Zi e sidomos ata të Sheldisë që krijuan tradita dhe emër të madh në këtë drejtim. Duhani i Sheldisë mori famë dhe u bë mjaft i kërkueshëm në tregun e vendit sidomos në zonën e Shkodrës dhe të Lezhës dhe kjo falë cilësisë së kultivimit, prodhimit dhe manipulimit mjeshtëror nga fshatarët e atij fshati e nga ajo zonë.

 bimët e duhanit disa ditë pas mbjelljes në fushë

Në kohën e kooperativave kjo gjë u bë masive në të gjithë Zadrimën dhe jo vetëm në familje të veçanta. Plantacione të mëdha mbilleshin me këtë bimë dhe gjithashtu në çdo fshat u ngritën hangarë të mëdhenj për tharjen dhe manipulimin e gjetheve të kësaj bime fitimprurëse për ekonominë bujqësore kooperativiste. Në disa prej tyre u ngritën edhe komplekse të mëdha grumbullimi e përpunimi siç ishin ato të Krajnit e të Kotrrit e në disa vende të tjera. Kështu u fitua një përvojë masive me masivizimin e kësaj kulture bujqësore, por më vonë u ngushtua shumë kultivimi i saj dhe u kanalizua veç në disa zona e disa fshatra që fituan përvojë e që kushtet i patën më të përshtatshme për ta kultivuar dhe për të përfituar cilësinë e duhur dhe kryesisht në fshatrat me natyrë kodrinore.

Edhe në drurët frutorë pati mjaft pasurime me varietete të reja si dhe me lloje që nuk ishin njohur më parë, apo ishin injoruar duke menduar se klima zadrimore ishte e papërshtatshme për kultivimin e tyre siç ishin agrumet e llojeve të ndryshme, por edhe mjaft bimë të panjohura më parë e si shembull mund të marrim kivin, pa folur këtu për varietete të ndryshme të pemëve dhe hardhive që u përmirësuan, ose u sollën si më të përshtatshme për kushtet klimatike që zona kishte e ka. E kam cilësuar edhe më lart që zadrimorët që në hershmëri janë shquar si vreshtarë, por edhe si përpunues të produkteve nga vreshtaria. Ata krijuan e kultivuan varietete autoktone hardhie dhe gjithashtu edhe verërat e mrekulluashme me mjaft famë e emër. Mjaft i përmendur ka qenë rrushi kallmet dhe sidomos vera e prodhuar nga ky varietet.

Ndër pemët frutore të shumëllojshme që zadrimorët kultivonin kanë qenë më të përhapura mëni(mandi), fiku, molla, dardha, ftoi(ftoni), qershia, kumbulla, zardelia, shega, kimça, pjeshka e mjaft të tjera, por sidomos ulliri të cilin e përdornin edhe si ushqim, por edhe për të nxjerrë vajin e shumënjohur nga zadrimorët si vaj kame (Vaj ulliri i marrë me metoda primitive) dhe që kishte vlera të mëdha dhe të jashtzakonshme për jetën e njeriut. Por në Zadrimë ka pasur edhe mjaft pemë të tjera që rriteshin në gjendje të lirë nëpër pyjet e shumta që ka pasur zona e zadrimorët edhe i përdornin si fruta për vete, ose për kafshët e tyre. Kodrat e mveshura me pyje kanë qenë mbushur me thana, gorica, molla të egra, lende lisi, kolumbria etj., por nëpër fshatra, dhe nuk e di se pse sidomos aty e jo në pyje apo fusha, ka pasur fojleta. Ka qenë një pemë e veçantë dhe me disa vlera të veçanta ekonomike. Zadrimorët me degët e fojletave përgatisnin kularë për qetë e punës kur i merrnin për të lëvruar tokën apo kur i vendosnin për të tërhequr qerret apo karrocat. Ishte dru i fortë dhe mjaft mirë i lakueshëm kur ishin degë të njoma. Fojletat prodhonin ca fruta të vogla që kur piqeshin ishin të shijshme e ne i quanim kaliboba. Nuk e kalonin madhësinë e një kokrre dëllinje që edhe kjo bimë rritej nëpër kodra e nuk e përdornin pothuajse për asgjë, megjithëse më vonë filluan t’i mblidhnin kokrrat e saj edhe si fruta medicionale. Ishte traditë që në Natën e Krishtlindjeve të digjej nga një degë dëllënje e më vonë filluanë t’i përdornin si mjete zbukuruese duke i vendosur si pemë të Vitit të Ri nëpër shtëpitë zadrimore e aty nga vitet ’70-’80 filloi të bëhej në modë kjo gjë tek zadrimorët, ndaj u rrallua mjaft kjo bimë në zonën e Zadrimës.

Në drejtim të mbarshtimit të blegtorisë Zadrima ka pasur dhe ka mjaft tradita dhe në drejtime e lloje të ndryshme. Që në hershmëri zadrimorët kanë pasur tradita në rritje të gjedheve si për prodhime bulmeti e mishi, ashtu edhe si kafshë pune. Më herët janë rritur e mbarështuar edhe buajtë, pasi Zadrima i ka pasur kushtet e përshtatshme për rritjen dhe mbarështimin e tyre, krahas lopëve dhe bagëtive të tjera. Buajtë më shumë i kanë rritur e mbarështuar për t’i përdorur si kafshë pune sesa për prodhime qumshti e bulmeti, pasi ato ishin kafshë të fuqishme dhe mjaft rezistente.

Megjithatë, jo të gjitha familjet zadrimore kanë pasur mundësi të rritnin buaj krahas lopëve dhe bagëtive të tjera shtëpiake, ndaj si zakonisht si kafshë pune për të lëvruar tokën përdornin qetë e punës.

Para sistemit kooperativist zadrimorët mbarështonin gjedhe të racave autoktone, por me ngritjen e kooperativave, e sidomos të atyre të bashkuara, u përmirësuan mjaft racat në gjedh si dhe në lloje të tjera blegtorale siç ishin të imtat, kryesisht dhentë si dhe derrat. Në tufat e lopëve të kooperativave bujqësore u sollën lopë të racave të ndryshme që kishin mjaft përparësi për prodhime qumështi dhe mishi siç ishin racat e lopëve laramane hollandeze, sidomos. Në atë kohë nuk bëhej më fjalë për t’i përdorur si kafshë pune për lëvrimin e tokës, pasi u sollën mjete mekanike si traktorë e zetorë të llojeve e markave të ndryshme. Një pjesë e vogël mbeti deri në fund veç si kafshë transporti krahas kuajve.

Krahas mbarështimit të gjedheve apo bagëtive të trasha, siç mund të themi ndryshe, përfshirë këtu edhe kuajt e gomerët, zadrimorët kanë mbarështuar edhe bagëtitë e imëta si dhen, dhi e derra që në hershmëri. Si blegtorë të mirë, krahas bujqësisë, ata kanë pasur tufa të mëdha sidomos me dele, por edhe me dhi, sidomos ato fshatra që kanë pasur kodra apo malin afër. Këto lloje kafshësh shtëpiake kanë qenë rritur e mbarështuar me shumicë sidomos para sistemit kooperativist,pasi në kohën e sistemit kooperativist, shteti me anë statuteve e ligjeve diktatoriale ua kufizoi numrin e tyre duke u lënë deri në 15 kokë bagëti të imta, ose një lopë dhe vetëm kaq e tufat e mëdha që zotëronin deri atëherë zadrimorët, tufa që shpesh shkonin nga 100 deri në 500 apo edhe më shumë, ua mori forcërisht dhe, ose i kolektivizoi, ose i shtetëzoi pa asnjë shpërblim duke u lënë vetëm një numër shumë të kufizuar prej tyre 10-15 kokë dele, ose dhi.

Në fillim, krahas tufave të dhenve të kooperativave, u krijuan edhe tufa dhishë, por kjo gjë zgjati deri sa kodrat ishin ende të mveshura me pyje, pasi më vonë edhe ato u zhveshën barbarisht, gjoja për t’i kthyer në toka bujqësore gjë që provoi një dështim të plotë të kësaj nisme idiote e shkatërruese. Ato kodra që u lanë të mveshura me pyje, siç ishin kodrat e Kodhelit, u shfrytëzuan veç për rezervate gjuetie për elitën e lartë shtetrore, por jo për popullin e thjeshtë. Banorët nuk guxonin të shkelnin në ato pyje sikur të ishin zona ushtarake kufitare, lë pastaj të bënin dru zjarri, apo aq më shumë të gjuanin kafshë e shpend të egër që rriteshin aty. Tufat e dhive, pra, u zhdukën pothuajse fare në zonën e fushës duke i lënë veç në zonën e anës së malit siç ishte Troshani e Kallmeti e gati u zhduk fare si specie në Zadrimë.

Edhe delet, apo lopët vetiake më vonë i tufëzuan duke mos lënë asnjë për be tek familjet kooperativiste, madje as edhe derrat. Këta të fundit, mjaft familje fshatare u përpoqën t’i mbanin fshehtas duke sajuar lloj-lloj marifetesh, pasi ishte e ndaluar të mbaheshin nga fshatarët. Po ta diktonin ndokënd që kishte mbajtur ndonjë derr, jo vetëm që ia merrnin, por edhe e dënonin sikur të ishte një armik i popullit, njësoj sikur të kishte komplotuar kundër shtetit komunist. Megjithatë, zadrimorët nuk ndenjën në mëshirën e shtetit apo të kooperativës dhe ashtu siç e thashë edhe më sipër në këtë paragraf, i mbajtën edhe duke marrë parasysh rrezikun e dënimit qoftë edhe me burg, pasi kooperativa nuk arrinte t’ua siguronte sasinë e nevojshme të ushqimeve e as të mishit.

Delja në Zadrimë ka qenë e racës autoktone vendase dhe është quajtur delja e racës shkodrane. Më vonë, me orientim të shtetit dhe gati me detyrim, u këmbëngul në përmirësimin e racës duke e kryqëzuar racën vendase leshgjatë me racën merinos leshdredhur. Për këtë gjë u ngritën stacione të ndërzimit artificial dhe në kohën kur delet e kishin periudhën e ndërzimit, familjarët që i kishin tufat e tyre ishin të detyruar t’i dërgonin gjatë natës në stacionet e ndërzimit artificial. Kështu ndryshoi edhe raca e deleve, por kurrë nuk u krijua raca e pastër merinos, veç një racë e kryqëzuar që as ishte leshgjatë e as leshdredhur, por ishte krijuar një racë e ndërmjetme që shpeshherë gjatë dimrit kthehej në repacuke, pasi i binte leshi.

Në kohën e tufzave, jo vetëm që nuk u lejua të mbahen bagëti as të imëta e as të trasha, por u vendosën edhe rregulla strikte dhe mjaft absurde edhe në kufizimin e shpendëve shtëpiakë. Edhe aty, kryesisht për pula, se përsa u përket patave, rosave e gjelave të detit as që bëhej fjalë, u kufizua jo vetëm numri që duhej të mbanin, por edhe kushtet që lejoheshin për t’i mbajtur dhe veç të mbyllura në rrjeta teli pa i lënë të dilnin nga kaçorret e tyre.

Me që po flasim për shpendët shtëpiakë, duhet ta theksoj se zadrimorët kanë rritur me mjaft sukses si pulat, ashtu edhe patat e rosat, por mbi të gjitha kanë qenë dhe janë mjeshtra të rritjes dhe mbarështimit të gjelit të detit (bibave, siç u thonë atyre zadrimorët). Kjo traditë ka qenë mjaft e hershme dhe është zhvilluar e përsosur gjithnjë e më shumë si për sasinë e rritjes e mbarështimit, ashtu edhe cilësinë e tyre, saqë sot janë nga më të kërkuarit në tregun vendas shqiptar. Të shquar kanë qenë sidomos bibërritësit e fshatrave Kodhel, Dajç, Kotërr, Dragushë, Mabë, Baqel, Krajën, Nënshat, Hajmel e në fshatra të tjerë aty-këtu. Gjeli i detit në kohën e kooperativave rritej në tufa të mëdha dhe nën kujdesin e mbikëqyrjen e shërbimit veterinar, ndërsa sot e rrisin dhe e mbarshtojnë sidomos ato familje që dikur ishin marrë me këtë punë në sistemin kooperativist, pasi kjo gjë, jo vetëm që kërkon një kujdes të veçantë, por edhe një përvojë të mirë në rritjen e mbarështimin e gjelit të detit, ndaj jo shumë familje zadrimore i rrisin ato.

Bletaria

Bletaria ka qenë një traditë e shquar e zadrimorëve. Herët, para sistemit diktatorial kooperativist, mjaft familje zadrimore i kanë rritur dhe mbarështuar bletët, megjithëse duhet thënë që për hirë të vërtetës, i kanë mbarështuar në mënyrë primitive, por më vonë e modernizuan metodën e rritjes e mbarështimit dhe sot ka mjaft individë që merren me këtë gjë duke përdorur metoda të reja moderne dhe mjaft efikase. Më parë zgjojtë e bletëve krijoheshin nga zgavrat e trungjeve të pemëve që, ose krijoheshin, ose i gjenin të gatshme nëpër pyjet e zonës. Shpeshherë kolonitë e bletëve edhe i gjenin në pyje në zgavrat e drurëve pyjorë dhe i merrnin e ua shtonin vathëve të tyre të bletëve. Kur donin ta merrnin mjaltin, e prishnin zgjoin dhe shkarpat(hojet) i merrnin dhe i shtrydhnin primitivisht duke i larguar bletët me tym squfuri e kjo bletë e përfundonte ciklin e saj të jetës dhe të prodhimit.

Me krijimin e sistemit kooperativist, numri i bletrritësve u kufizua së tepërmi, për të mos thënë se u zerua ky numër, nga që kushtet e mundësitë nuk ishin më për ta ushtruar traditën e hershme të bletrritësit. Megjithatë, aty-këtu pati ndonjë individ që u muar në mënyrë të kufizuar, por nuk munguan, ama edhe pasionantët e qytetit që shfrytëzuan terrenin e fshatit duke gjetur vende e familje të përshtatshme për të vendosur kolonitë e bletëve me zgjoj medernë, pasi fusha, por edhe kodrat e jepnin mundësinë e kullotjes së tyre. Në fushë, pasi mbilleshin bimë të ndryshme që jepnin edhe lulet e nevojshme për kullotje të bletës; kodrat se kishin bimë e lule të ndryshme që e favorizonin këtë gjë.

Në kohën e sotme është shtuar mjaft numri i bletërritësve dhe mundësitë e rritjes e të mbarështimit. Gjithashtu, është përsosur edhe tradita e përvoja e hershme dhe mjetët e nevojshme. Mundësitë e lëvizjes për ta kërkuar ushqimin sot janë më të mëdha, ndaj edhe prodhimet janë më të bollshme e pa pasur nevojë ta dëmtojnë një koloni bletësh gjatë procesit të marrjes së mjaltit, apo produkteve të tjera me vlera të veçanta shëndetësore e jetike.

Peshkimi

Në Zadrimë tradicionalisht ka qenë zhvilluar edhe peshkimi si nevojë për plotësimin e nevojave ushqimore familjare. Zadrima ka pasur mjaft resurse peshkimi në të kaluarën, por edhe në të sotmën. E theksova diku më lart se Zadrima ka qenë e mbushur me shumë pellgje e vija uji si mbetje nga shtretërit e vjetër të lumenjve Drin e Gjadër dhe aty kishte me bollek peshk që rritej dhe jepte mundësi peshkimi, por edhe vetë dy lumenjtë e mëdhenj që përshkonin Zadrimën si dhe Kiri e Buna në veri kishin mjaft përparësi për resurse peshkimi. Nuk mund të them se të gjitha familjet zadrimore e kishin traditë peshkimin, por ama, fshatrat e Bregdrinit e Breggjadrit si dhe ato të Bregut të Bunës, besoj se kanë qenë të paktë ata që nuk e kanë aplikuar atë në format nga më të ndryshmet, por edhe ata zadrimorë që i kanë pasur afër pellgjet dhe vijat e ujit, gjithashtu e kanë aplikuar gjerësisht peshkimin në format nga më të ndryshmet.

Një nga metodat më rezultative ka qenë ajo me rrjeta lumore që dikush edhe i ka quajtur edhe kalimere e nuk e di se nga vinte kjo fjalë në fakt. Ndoshta nga greqishtja si një konçidencë me fjalën që në shqip do të thotë “mirëmëngjesi!”. Përgjatë bregut të Drinit, por edhe të Gjadrit ka pasur vende të quajtura shtrat peshkimi ku hidheshin rrjetat nga peshkatarë amatorë dhe duke i ngritur periodikisht kapnin peshkun e rastësishëm, ose edhe të ndjellë aty. Ishte një lloj peshkimi i palëvizshëm me rrjet, por edhe me rrjet të lëvizshëm me nga dy apo tre peshkatarë duke i rënë përgjatë lumit ka qenë i aplikuar dhe aplikohet edhe sot e kësaj dite në lumenj, por edhe nëpër kanalet e mëdha kulluese që përshkojnë fushën fund e majë.

Një metodë tjetër ka qenë zënia me plumç, një rrjetë rrethore me anë të rrethuara me copa plumbi dhe hidhet në ujë në formë ombrelle duke kapur peshqit që ndodhen në rrezën e hedhjes së asaj lloj rrjete. Gjithashtu, edhe me pinarë të ndryshëm duke i ngritur nëpër shtigjet e kalimit të peshkut. Një lloj tjetër ka qenë edhe peshkimi me kosha zhytës të ndërtuara si zymbylë të mbyllur dhe me një grykë të ngushtë hyrjeje pa mundësi daljeje.

Ka pasur dhe ka edhe peshkim me mjete të tjera si me kosh lëvizës, me trapa prej kallamash në ujëra me rrjedhje të shpejtë, si dhe me grep. Edhe me karrupulla ka qenë mjaft e përhapur si metodë e kapjes së peshkut sidomos në pranverë e në kohë përmbytjesh kur në kohen e pllenimit të krapit, ky lloj peshku dilte për të hedhur vezët, ose siç i thoshin zadrimorët kur rrihte krapi.

Një metodë krejt interesante ka qenë kapja e peshkut me rridhi. Kjo metodë ka qenë aplikuar herët kur kanë ekzistuar pellgjet dhe vijat e ujit, por nuk besoj se aplikohet ende edhe sot, pasi nuk ka se ku të aplikohet. Pasi shterronte në një masë mjaft të madhe vija e ujit, ose pellgu, segmentohej pjesë-pjesë dhe në pjesën e synuar për ta peshkuar shtrydhej duke e rrahur mbi kosh thuprash bimën e rridhit e cila nxirrte një si shkumë të bardhë. Pas kësaj i bihej fund e krye pellgut apo vijës së segmentuar dhe shpërndahej lëngu që lëshonte kjo bimë gati gjysëm e tharë, por edhe e njomë. Solucioni i nxjerrë nga kjo bimë e vinte peshkun në gjendje gjumi dhe e nxirrte në sipërfaqe ku peshkatarët e kapnin me lehtësi. Dukej sikur ishte një shfarosje masive, por nuk ishte tamam kështu, se pastaj, pas disa kohësh peshku i vogël i mbetur aty e merrte vetën dhe rigjenerohej. Edhe rridhi ishte një bimë që gjendej kudo, sidomos në kodrat e ulëta. Ishte një bimë fletëgjerë ngjyrëhiri dhe me lule vilë të verdha. Gjethet ishin të mëdha dhe të pushta e rritej deri në 1m e gjatë e ndoshta edhe pak më shumë.

Arti dhe kultura

Zadrima ka qenë shquar edhe për traditat e saj të argëtimit e sidomos me këngë, valle e melodi muzikore, por edhe në organizimin e aktiviteteve e lojërave popullore. Duke dashur të flas për traditat e Zadrimës në fushën e argëtimit, nuk mund të rri pa përmendur që në fillim se zadrimorët që në hershmëri kanë pasur traditë të krijojnë instrumenta muzikore me mjete rrethanore. Instrumentat muzikore të krijuara prej tyre kanë qenë të shumta dhe të llojeve të ndryshme duke filluar nga pipëzat, zamaret, bilbilat(flautët), fyejt, lodrat(dajret), çiftelitë e ndonjë mjet tjetër, por për të krijuar e prodhuar tinguj muzikorë e melodi të ndryshme, përdoreshin me shumë art e mjeshtëri edhe gjethet e njoma të marra drejtpërdrejt nga pemët.

Në hershmëri në Zadrimë ka pasur mjaft rapsodë që u binin veglave muzikore të krijuara prej vetë atyre dhe kanë qenë shquar në këtë drejtim sidomos me meloditë me zamare, pipëza, gjethe, bilbila e fyej, por edhe me çifteli si edhe këngëtarë me zë të mrekullueshëm, qoftë me rapsoditë me çifteli, qoftë edhe të muzikës popullore qytetare e talentin e tyre e shfaqnin sidomos në ditë festash e gëzimesh familjare e në mënyrë të veçantë nëpër dasma. Ka pasur vazhdimisht edhe familje që tradicionalisht e kanë pasur këtë dhanti e talent e unë mund të përmend mjaft prej tyre si në Dajç, në Mabë, Laç, Hajmel, Nënshat, Krajën, Blinisht, Kallmet e në shumë fshatra të tjerë(flas për atë pjesë të Zadrimës që kam njohur më nga afër, pasi besoj se edhe Guri i Zi, Jubani e të tjerë fshatra kanë spikatur në këtë fushë). Shumë i njohur ka qenë instrumentisti dhe rapsodi laçian Gjin Prengë Shkoza nga Syrsaçi, që me çifteli ka paraqitur mjeshtëri të veçantë dhe fama e tij i pati kaluar kufijtë tanë kombëtarë. Por edhe këngëtarë të shquar siç ishte Pjetër Gjush Toni nga Nënshati apo Rrozhanët e Mabës e mjaft të tjerë më herët, por në kohërat më të reja e sidomos të epokës komuniste dolën mjaft grupe muzikore nga fshatra të ndryshëm me instrumentistë të mrekullueshëm e me këngëtarë me zëra të mrekullueshëm e brilante. Emrat që mund të sjell këtu janë të shumtë dhe nuk po i shkruaj emrat e tyre duke mos dashur të bëj gabime që duke përmendur disa të harroj një pjesë të madhe prej tyre e unë nuk dëshiroj të bëj veçime, por nuk mund të mos i përmend disa prej tyre dhe sidomos rapsodin e paharrueshëm Dedë Ndue Lazri nga Dragusha që i dha emër të mrekullueshëm Lezhës, jo vetëm me krijimtarinë e tij të mrekullueshme, por edhe duke e përgatitur ansamblin “Çiftelia” që në Festivalin të Gjirokastrës mori herë pas here mjaft trofe deri edhe flamurin e Festivalit dhe vendin e parë. Për nder të tij dhe veprimtarisë së tij të mrekullueshme iu dha emri Shtëpisë së Kulturës Lezhë “Shtëpia e Kulturës Dedë Ndue Lazri” si dhe vetë atij tituj nderi nga shteti i asaj kohe siç ishin “Urdhëri Naim Frashëri” klasi i I, II dhe III, si dhe titulli Artist i Merituar në vitin 1985.

Por Deda nuk ishte thjesht një rapsod me një numër mjaft të madh këngësh të krijuara dhe të interpretuara prej tij. Ai ishte një uragan organizim të eventeve të ndryshme lokale dhe kombëtare, një zbulues, nxitës dhe promovues i talenteve muzikore në të gjithë Zadrimën dhe mbarë rrethin e Lezhës. Talenti i tij i kalonte përmasat kombëtare. Kurdoherë, kur dora e tij vendosej fuqishëm në artin popullor lezhian, suksesi ishte i padiskutueshëm dhe këtë e treguan më së miri trofetë e korrura në evente të ndryshme lokale e kombëtare.

Ai nuk ishte thjesht një rapsod krijues dhe interpretues me çifteli të këngëve të krijuara prej tij, por ishte edhe një poet i mirëfilltë me një krijimtari mjaft të pasur, një bejtexhi e një humorist i lindur e për më tepër një deklamues i shkelqyer i poezisë së recituar në skena të ndryshme.

Ai e deshi vendin e tij, popullin e vendit të tij, njerëzit nga ku ai kishte origjinën e tij, ndaj zëri dhe zemra e tij nuk pushuan asnjëherë së kënduari, krijuari e interpretuari për ta deri në ditën kur mbylli sytë për herë të fundit, ndaj dhe populli e kujton gjithnjë me nderim, respekt e mirënjohje të thellë Dedën e pavdekshëm, se ai ishte dhe mbeti një legjendë dhe legjendat kurrë nuk vdesin.

Por pati edhe mjaft të tjerë përgjatë Zadrimës që bënë emër dhe epokë. Kështu nuk mund të rri pa përmendur rapsodin Pjetër Haberi dhe këngëtaren Drande Gega nga Kallmeti që në kohën e tyre vunë gjurmë të thella kombëtare me krijimtarinë dhe zërin e tyre të mrekullueshëm.

Po mbi të gjithë të tjerët nuk mund të lë mënjanë pa e kujtuar me nderim e respekt të veçantë instrumentistin briliant, të mrekullueshëm dhe të papërsëritshëm, violinistin e shquar dhe të pavdekshëm, Jak Vokrri nga Hajmeli që bëri epokë me violinën e tij. Njerëz si Jak Vokrri lindin veç për të jetuar pa njohur kurrë vdekje! Ai lindi për t’u bërë legjendë dhe legjendat nuk vdesin. Legjendat jetojnë përjetësisht në kujtesën e njerëzve dhe përcillen nga brezi në brez kurdoherë të freskëta dhe të dashura për njerëzit. Jo rastësisht sot po shkelqen, Nikoleta Vokrri, e bija e këtij gjeniu të pavdekshëm dhe po lë gjurmë të shkëlqyera dhe të pashlyeshme në skenat e muzikës popullore shkodrane duke nderuar jo vetëm kujtimin e të atit, por duke bërë krenar Hajmelin dhe krejt Zadrimën me virtuozitetin e saj gjenial.

Duhet ta cilësojmë këtu se Jak Vokrri nuk ishte vetëm një yll që ndriçonte në një qiell të zbrazët. Ai kishte dhe mblodhi rreth vetes mjaft muzikantë këngëtarë e instrumentistë të talentuar që spikatën me artin e tyre, por këtu nuk mund t’i veçoj me emra pasi ata qenë të shumtë dhe në kohë të ndryshme, ashtu siç qenë të shumta grupet muzikore anembanë Zadrimës, para dhe pas këtij grupi famoz. Iu kërkoj ndjesë gjithë atyre djem e vajza të talentuar nga mbarë Zadrima që nuk po i përmend këtu, pasi ata kanë qenë, jo vetëm shumë të talentuar dhe e meritojnë t’u shkruhet emri me shkronja të arta në historinë e artit dhe të kulturës zadrimore, por kanë qenë të shumtë dhe për mua e pamundur t’i përmend të gjithë këtu. Por, ama, nuk mund të injoroj faktin se talentet e mrekullueshme, jo vetëm kanë ekzistuar dhe janë të shumtë ata që kanë bërë emër me talentin e tyre, por edhe sot po spikasin edhe talente të mrekullueshëm të moshave të ndryshme e nuk mund të rri pa përmendur Ana Maria Prendin nga fshati Nënshat që me një moshë fare të vogël është bërë një violiniste e shkelqyer dhe me mjaft virtualitet spikati në talentshoun kombëtar “Virtuozët”.
Dua të nënvizoj këtu se diktatura komuniste pati një ndikim mjaft negativ në drejtim të zhvillimit të artit dhe kulturës zadrimore si në shumë fusha të tjera, pasi u rralluan mjaft trajtimet dhe kënduarjet e këngëve për shumë patriotë të shquar e të njohur, pasi më vonë ata “dolën” me “njolla” në biografi dhe ishte e ndaluar të flitej e të këndohej për të, kështu që humbën dhe nuk u kënduan më mjaft këngë të vjetra me çifteli që nxirrnin në pah vlerat dhe traditat zadrimore si në luftë e trimëri, ashtu edhe në fushën muzikore. Gjithashtu, për arsye biografie, nuk u promovuan mjaft talente të shquara dhe kështu ata mbetën në hije e nuk u shfaqën, por pati edhe disa anë pozitive, se nganjëherë edhe gati si me detyrim, u organizuan evente muzikore nëpër fshatra të ndryshme përgjatë Zadrimës si kudo për të nxjerrë në pah folklorin autokton të fshatit e të zonës dhe kështu, pastaj, duke i seleksionuar e marrë ato më të spikaturat, i grumbullonin në bazë rrethi dhe i dërgonin në Gjirokastër një herë në 5 vjet. Këto grupe fshatare, jo vetëm argëtoheshin, megjithëse me detyrim, por edhe i shpalosnin talentet e lejuara për t’u shpalosur, se “të njollosurit” biografikisht ishte tabu i pakalueshëm promovimi. Pati vlerë edhe se u masivizua aktiviteti muzikor i detyruar dhe kështu çdo fshat, i madh apo i vogël, nxirrte grupin dhe talentet e tij. Këtu më poshtë po paraqes dy grupe fshatrash në vite të ndryshme të diktaturës.

Grupi artistik i Kodhelit drejtuar nga mësuesi i fshatit Shtjefen Sollaku

Kjo është një fotografi e grupit folklorik të fshatit Blinisht e vitit 1978. siç shihet edhe nga kjo foto, masiviteti i këtij aktiviteti ka qenë i madh dhe i larmishëm. Si ky grup artistik ka qenë edhe ai i Kallmetit, i Dajçit, i Gurit të Zi, i Hajmelit e shumë të tjera që spikatën në festivalet kombëtare të Gjirokastrës në ato vite të errëta të diktaturës. Siç e cilësova më sipër, aty dilnin më shumë në pah vlerat njerëzore(të talentuarit) sesa vlerat arkivore muzikore, pasi këngët ishin gati të diktuara dhe të porositura e jo ato burimoret. Më së shumti i këndohej Partisë dhe Enverit, por nuk lejoheshin të këndoheshin ato këngë tradicionale popullore trimërie e balada të ndryshme që binin ndesh me “vijën e Partisë”.

Këngëtare amatore nga Blinishti në vitet ’70

a

Vë re me një kënaqësi mjaft të madhe se sot në disa shkolla të mesme të bashkuara po organizohen aktivitete të ndryshme sportivo-kulturore e në mes tyre edhe evente të ndryshme muzikore sidomos në shkollat e Dajçit, Gjadrit, Blinishtit, Hajmelit dhe shumë të tjera që, jo vetëm po i ringjallin traditat e hershme muzikore zadrimore, por po i çojnë përpara dhe po i pasurojnë ato tradita.

 Por, kur flasim për artin dhe kulturën, nuk duhet nënkuptuar vetëm arti i të kënduarit, apo i të rënit veglave muzikore. Arti dhe kultura përfshijnë edhe mjaft drejtime të ndryshme dhe më sipër, ashtu shkarazi e kam përmendur ndonjë drejtim tjetër kur kam folur për tradita të ndryshme të zadrimorëve, por jo të shtjelluar në mënyrë të veçantë këtu. Në art duhet përfshirë edhe arti pamor, pikturat, skulpturat, gdhendja në dru, gur apo metale e qeramikë e drejtime të tjera. Anembanë Zadrimës kanë ekzistuar e ekzistojnë mjaft piktorë të talentuar, fotografë me potencial dhe peshë të madhe jo vetëm lokale, por edhe kombëtare e botërore e këtu mjafton të përmendim dinastinë e Marubëve, por edhe fotografë të shquar të sotëm si Palokë Bardhi nga Hajmeli apo Llesh Prendi nga Kodheli që tashmë i ka kapërcyer prej kohësh kufijtë e kombit me artin e tij të të fotografuarit, por edhe piktorë të shquar si Kel Kodheli që me pikturat e tij të mrekullueshme ka arritur të bëjë epokë dhe ka fituar titullin “Nderi i Kombit”. Në kohët e mëvonshme dhe të sotme ka pasur dhe ka mjaft piktorë e skulptorë që kanë bërë e po bëjnë epokë me paraqitjet e tyre. Ata janë të shumtë dhe pa dashur të veçoj e të lë mënjanë ndonjërin prej tyre qoftë nga mosnjohja ime, qoftë edhe nga harresa, po përmend vetëm disa prej tyre duke iu kërkuar ndjesë atyre shumë të tjerëve që spikasin me artin e tyre. Këtu dua të veçoj të talentuarin Nikë Kovaçi nga Troshani, Petrit Koleci nga Fishta, Filip Gazulli nga Dajçi, Pashuk Shtjefni nga Gramshi, Ndrek Nikaj(një artist i kompletuar dhe i gjithanshëm, qoftë në muzikë, qoftë në arte pamore) nga Syrsaçi e shumë të tjerë që pa dyshim po u bëj padrejtësi pa dashje me mosnjohjen time duke mos i përmendur këtu, ndaj kërkoj ndjesë që nuk arrij t’i përmend këtu të gjithë. Veprat e tyre artistike janë të shumta e do të duhej shumë vend e kohë t’i përfshija e t’i paraqitja këtu, prandaj mendoj se është e mjaftueshme që t’i lë në dorën e lexuesit t’i gjurmojë e t’i shijojë qoftë edhe në rrjetet sociale, por për kënaqësinë e lexuesit dhe timen personale, këtu më poshtë po paraqes një autoportret të njërit prej tyre dhe pikërisht të piktorit zadrimor Pashuk Shtjefni i cili ka qenë dhe mbetet deri në ditët e sotme mjaft aktiv dhe kreativ me artin e tij të pikturës.

Kjo traditë e zhvillimit të artit pamor të pikturës në Zadrimë pë zë një vend gjithnjë e më të përhapur sidomos tek një brez akoma më i ri dhe me shumë perspektivë. Këtu dëshiroj të evidentoj edhe një talent të ri nga Dajçi i Zadrimës, një vajzë me një talent të dukshëm dhe në zhvillim, Barbara Marashi që sot ende nuk i ka mbushur të shtatëmbëdhjetë vjetët e jetës së saj dhe ka krijuar një galeri mjaft të pasur me pikturat e saj nga të gjitha llojet e zhanret e të pikturuarit.

 Krahas artit të muzikës, të pikturës e skulpturës si dhe të të fotografuarit, arti zadrimor duhet parë dhe konceptuar edhe në krijimtarinë gojore letrare dhe jo thjesht nga ana folklorike, pasi ky art është mjaft i pasur dhe i gjithanshëm, por edhe arti letrar i kultivuar. Nuk mund ta shprehim të plotë dhe gjithpërfshirëse këtë traditë zadrimore, pasi do të duheshin volume të tëra, por mjafton të përmendim këtu se shkrimtarë, filozofë dhe dijetarë, Zadrima ka nxjerrë që në kohët e vjetra dhe po nxjerr edhe në ditët e sotme plot prej tyre të spikatur dhe të shquar në fushën e letrave të shkruara duke filluar që nga dinastia e Gazullorëve të shquar Gjon e Pal Gazulli të mesjetës e deri tek më të rinjtë që po spikasin në ditët e sotme. Mes tyre ka spikatur dhe spikat poeti ynë Kombëtar Gjergj Fishta, po edhe shumë të tjerë të përmasave dhe dimensioneve të ndryshme. Madje mund të them se kohët e fundit pikërisht për këtë traditë të shquar të këtij trualli të begatë të vlerave krijuese është hartuar edhe një libër mjaft voluminoz ku përfshihen mjaft nga  figurat më të spikatura të letërsisë dhe artit që lexuesi, ose e ka ndër duartë e tij tashmë, ose së shpejti do ta ketë dhe do të njihet më gjerësisht me të, ndaj nuk po bëj një paraqitje paralele, qoftë dhe të shkurtuar e përfaqësuese. Por këtu ne nuk mund të mbetemi vetëm tek ajo lloj letërsie e kultivuar, apo ndryshe, e shkruar në letër. Pa diskutim këtu duhet përfshirë edhe ajo lloj krijimtarie gojore popullore që ka spikatur aty-këtu anembanë Zadrimës si në anekdota, proverba dhe më së shumti me bejte të spikatura dhe të kripura. Të shumtë kanë qenë bejtexhinjtë popullorë e pothuajse çdo fshat ka pasur nga një apo disa nga më të spikaturit, prandaj nuk mund të përmenden të gjithë, edhe po të duam, nuk mund ta arrijmë një gjë të tillë, pa harruar shumë prej tyre, por mjafton të veçojmë këtu të madhin At Gjergj Fishta që kurdoherë i kishte në maje të gjuhës bejtet e kripura dhe mjaft të spikatura, Dedë Ndue Lazrin nga Dragusha, mjaft i spikatur edhe në këtë fushë arti krahas drejtimeve të tjera si rapsod apo interpretues e krijues i gjithanshëm. Këtu unë dua të veçoj edhe Ndue Harapin nga Blinishti me mjaft poezi satirike mjaft të kripura dhe të spikatura, si dhe Zef Ndreca nga Dajçi. Edhe në fshatin tim të vogël ka pasur mjaft të tillë të cilët janë shquar me bejtet e tyre të spikatura dhe mjaft të kripura e që unë i kam njohur nga afër dhe shumë afër, por nuk po i përmend me emra duke mos bërë veçime me atë pjesë të bejtexhinjve të tjerë të Zadrimës që nuk i kam njohur qoftë personalisht, qoftë në krijimet e tyre me shumë kripë e humor brenda tyre.

Lojërat popullore

Krahas aktiviteteve muzikore zadrimorët kanë pasur mjaft tradita edhe në organizimin e lojërave tradicionale popullore. Ato kanë qenë të shumta dhe të larmishme dhe janë zhvilluar në kohëra të ndryshme. Dikur unë e kam trajtuar këtë temë gjerësisht dhe e kam publikuar në një material tjetër ashtu siç kam trajtuar edhe traditën zadrimore në prodhimin e mëndafshit. Përsa u përket lojërave popullore që i kam trajtuar më përpara studimin tim e kam shtrirë në dy zonat kryesore, në atë të Zadrimës tradicionale si dhe atë të zonës mirditore të Lezhës dhe, duke mos dashur t’i veçoj ato tradita që kanë pasur mjaft ngjashmëri si në metoda, ashtu edhe në llojshmëri, këtu unë po i paraqes edhe një herë tjetër të bashkuara e të pandara e të paseleksionuara, pasi, duhet ta kemi parasysh, Zadrima ka pasur mjaft prurje nga zonat e Mirditës dhe për pasojë edhe traditat e tyre kanë qenë instaluar aty bashkë me prurjet njerëzore duke u shkrirë e bërë pastaj edhe traditë autoktone zadrimore. Pra, mendoj se nuk është e drejtë t’i paraqes të shkëputura, jo vetëm nga ngjashmëria, por edhe nga që traditat pothuajse janë të njëjta në këtë fushë, por edhe pse ka mjaft nga ato shtresa popullsie që jetojnë në Zadrimë dhe i kanë ruajtur me mjaft fanatizëm disa nga traditat e trashëguara mirditore, prandaj këtu unë duhet të flas edhe në emër të tyre pa asnjë dallim të caktuar, pasi do të ishte krejtësisht e padrejtë, edhe pse këto shtresa janë ende në minorancë në Zadrimë.

Aty nga fillimi i viteve ’80, si shumë kolegë të mi, edhe unë u përfshiva në vorbullën e gjurmimit të fjalës së rrallë shqipe. Për vite me radhë mblodha dhe sistemova mjaft fjalë dhe shprehje të rralla nga zonat e Zadrimës si dhe të Kashnjetit ku dhe punoja në ato vite. Numri i tyre i kalonte mijërat dhe shpresoj që gjithë ajo punë titanike, jo vetëm e imja, por edhe e qindëra të tjerëve anembanë Shqipërisë të mos ketë shkuar dëm, por të jenë përpunuar e sistemuar në fjalorin e gjuhës sonë kombëtare. Ky ishte synimi dhe qëllimi kryesor i detyrës që na ishte ngarkuar, detyrë që u përpoqem ta kryenim sa më me saktësi dhe përkushtim, detyrë që unë aso kohe kurrë nuk e mora si angari dhe detyrim, por edhe si obligim dhe kënaqësi. Ndjehesha mjaft i motivuar dhe i gëzohesha çdo fjale të rrallë që gjeja nga goja e njerëzve të thjeshtë të banorëve të këtyre dy zonave që përmenda më sipër. Kjo punë, gjithashtu, më bëri të ndjehesha mjaft krenar për kontributin tim modest në pasurimin e fjalorit të gjuhës sonë kombëtare.
Pasi kisha grumbulluar dhe sistemuar disa qindra fjalë e shprehje të rralla, fillova t’i gjurmoja ato duke i orientuar sipas fushave të ndryshme të jetës ekonomike dhe shoqërore të këtyre dy zonave. Duke qenë se të dyja këto zona drejtimin kryesor ekonomik kishin bujqësinë dhe blegtorinë, ndaj u përqëndrova edhe në këtë drejtim për të gjurmuar dhe hulumtuar në fjalën dhe shprehjen e rrallë popullore. Kështu me mjaft efikasitet mblodha mjaft fjalë e shprehje të tipit pasthirrma dhe tingullimitime në lidhje me komunikimin me kafshët dhe shpendët shtëpiake; fjalë e shprehje që lidhen me mbarështimin dhe kultivimin e krimbit të mëndafshit; kultivimin dhe mbarështimin e bletës, por edhe nga jeta shoqërore e popullatës dhe sidomos në organizimin e kohës së lirë në organizimin e lojërave popullore.
Shpeshherë u organizuan simpoziume të ndryshme lidhur me këtë çështje dhe mua më takoi rasti të referoj përmes disa kumtesave lidhur me këto çështje në secilin simpozium të mbajtur. Duke lënë mënjëanë modestinë time, gjej rastin të shpreh këtu se kumtesat e mia ishin mjaft të pëlqyera, pasi kisha kapur mjaft çështje pikante nga tradita popullore e këtyre dy zonave dhe kjo përbënte mjaft interes. Kështu, nga përzgjedhja e tyre u bë e mundur edhe botimi i pjesëshëm i ndonjërës prej tyre dhe kryesisht fjalët dhe shprehjet që lidheshin me lojërat popullore të zonës së Kashnjetit. Materiali i shkurtuar u botua në librin “Kultura fizike dhe sporti” në vitin 1985 i shkurtuar dhe me një titull të modifikuar. Titulli i origjinalit ishte: “Fjalë dhe shprehje që lidhen me lojërat popullore në zonën e Kashnjetit”. Në këtë përmbëledhje u botua me titullin”Metodat e disa lojërave popullore në zonën e Kashnjetit”.

Këtu unë po përpiqem ta riparaqes edhe një herë tjetër këtë material të zgjeruar, por jo më në aspektin e fjalës dhe shprehjes së rrallë popullore, por si traditë kulturore e të dy zonave ku unë kam gjurmuar e hulumtuar vite e vite më parë. Por, para se t’i shtjelloj si metoda dhe forma të zhvillimit të këtyre aktiviteteve, dëshiroj së pari të flas shkurt për traditën e pasur të popullatës së zonës në drejtimin e aplikimit të këtyre aktiviteteve popullore.
Deri aty nga fillimet e viteve ’70, kur ende në jetën sociale të popullsisë së këtyre dy zonave nuk ishte futur televizori dhe fare pak radioja si mjete argëtimi, banorët si mjet argëtimi në kohën e lirë kishin lojën popullore kryesisht, si për fëmijët dhe të rinjtë ashtu edhe për të rriturit. Jo vetëm ato që unë kam gjurmuar, por edhe ato që unë kam luajtur dhe kam parë e përjetuar në fëmijërinë dhe rininë time të hershme e që kanë lënë gjurmë mjaft të thella në kujtesën time, ndaj sot do të përpiqem t’i paraqes sa me më ekzaktësi këtu mënyrën se si luheshin ato lojëra, ashtu si dhe kushtet që na çonin drejt tyre.
Duhet theksuar këtu se lojërat popullore argëtuese janë zhvilluar në ambiente të ndryshme; në kushte shtëpie si dhe në kushte fushe(jashtë shtëpie); një pjesë e konsiderueshme e tyre në të dy ambientet. Në kushtet e fushës, fëmijë dhe të rinj, ose kur kullotnin tufat e bagëtive, ose kur mblidheshin në kohë të lirë, i organizonin lojërat e ndryshme dhe argëtoheshin me to. Në kushte shtëpie luheshin ato lojëra si në raste festash, ashtu edhe në kohë të lirë në mbrëmje pas punëve të ditës sidomos në netët e gjata të dimrit. Ashtu siç do t’i sqaroj edhe më poshtë, mbaj mend që kur isha një fëmijë i vogël, në qoshkun e shtëpisë sime, mblidheshin burrat dhe të rinjtë e fshatit e sidomos të fisit tonë dhe organizonin lloj-lloj lojërash popullore në kushte dhome. Unë më poshtë do të përpiqem ta shtjelloj këtë lloj tradite në mënyren e të luajturit të këtyre lojërave argëtuese popullore.
Në ambientet jashtë shtëpisë lojërat popullore argëtuese janë luajtur kryesisht nga barinjtë e tufave të bagëtive në kullotë. Është me vend këtu të theksoj se në kohërat e parakolektivizimit të bujqësisë dhe blegtorisë zadrimorët zotëronin tufa të mëdha me bagëti të imta dhe gjedhe e gjithashtu ekzistonin sipërfaqe të mëdha tokash të lira për kullota që ishin mera e përbashkët e jo vetëm për një fshat por në Zadrimën e Lezhës ekzistonte një fushë e madhe mes fushës së Zadrimës që ishte mera për fshatrat e gjithë zonës çka merr prej Hajmelit e deri në Rraboshtë e Mërqi dhe çka merr nga Gjadri e deri në Nënshat e Krajën. Kjo mera gjigande ishte Arrnjeti që ishte mes fshatrave Piraj, Blinisht, Kodhel, Dajç dhe Gjadër dhe ku kullotnin tufa të mëdha me bagëti nga e gjithë zona, kush mundte t’i sillte tufat aty. Kjo gjë krijonte mundësi të mblidheshin bashkë mjaft të rinj e të reja dhe atëherë shkëmbeheshin mjaft eksperienca edhe në fushën e argëtimit me lojëra të ndryshme popullore. Loja me top nuk ishte krijuar si traditë, ndaj edhe nuk njihej në ato kohëra, kështu që mbeteshin primare lojërat e tjera të krijuara që në hershmëri, apo edhe të huajtura nga barinj nomadë që sillnin tufat e tyre në kohë të  ndryshme. Shpesh vinin nga Luma dhe nga Kuksi barinj me tufa të mëdha dhensh për t’i dimëruar në fushën e Zadrimës e cila u jepte kushte dhe mundësi mjaft më të favorshme se në zonat e tyre të ftohta gjatë stinës së dimrit. Nuk e di saktë dhe nuk mund të jem i sigurt se cilat nga lojërat u sollën nga nomadët dhe cilat ishin të traditës, por mendoj se loja Kala dibrançe duhet të jetë sjellë nga ata, pasi kjo lojë luhet pothuajse në të gjitha trevat e vendit tonë, por ka edhe mjaft lojëra që janë autoktone të zonës, pasi mendoj se është luajtur veç në Zadrimë. Kështu mendoj për lojën Dojkë. Kjo lojë nuk njihej nga malësorët e Malit të Rencit edhe pse ky vend nuk është edhe aq larg nga Zadrima. Vetë ata e kanë pohuar se nuk e njihnin këtë lojë kur kishin ardhur në Kodhel për të dimëruar bagëtitë dhe ishin të strehuar e mikpritur në familjen time kur unë isha një fëmijë fare i vogël.
Tashti, pasi bëra një hyrje të shkurtër të kësaj tradite, po përpiqem të paraqes llojet e lojërave që janë luajtur në hershmërinë dhe në traditën e zonës së Zadrimës, por edhe atë të Kashnjetit. Ato kanë qenë të shumta dhe, ashtu siç edhe e cilësova më sipër, kanë mbushur kohën e lirë të popullatës duke i argëtuar si ata që merrnin pjesë në këto lojëra, ashtu edhe ata që i shihnin lojtarët gjatë lojës. Së pari këtu dua të cilësoj se lojërat mund t’i grupojmë edhe në një formë tjetër: a) lojëra të emërtuara sipas mënyrës së organizimit të tyre; b) lojëra që emërtohen sipas mjeteve konkrete që përdoren në zhvillimin dhe në përmbajtjen e tyre; c) që emertohen sipas mjeteve a sendeve të cilët i imitojnë lojtarët gjatë zhvillimit të lojës. Le t’i shohim më konkretisht cilat janë dhe si kanë qenë luajtur ato:

Çengel-çengel: ka qenë organizuar nga një grup lojtarësh prej shtatë, nëntë, njëmbëdhjetë a pak më shumë, por gjithmonë në numër tek, pasi kjo lejonte që loja t’i përmbushte kushtet e zhvillimit të saj. Është luajtur kryesisht nga lojtarë meshkuj. Ky grup lojtarësh formonte një rreth dhe uleshin galiç duke mbajtur gishtin tregues të njërës dorë në formën e çengelit në drejtim të dyshemesë së dhomës(në kushtet e shtëpisë) apo të tokës(në kushte të mjedisit jashtë shtëpisë). Drejtuesi i lojës, njëri prej lojtarëve, përsërit në mënyrë monotone fjalën “çengel” disa herë radhazi. Në një moment të caktuar prej vetë drejtuesit sipas dëshirës së tij e shqipton këtë fjalë në mënyrë të prerë dhe me forcë. Në këtë moment të gjithë lojtarët duhet të lidhin duartë(gishtat tregues në formë çengelit) me njërin nga shokët që ka përbri. Por njëri nga lojtarët mbetet i pa lidhur, pasi numri gjithnjë është tek. Lojtari që mbetet i palidhur ndëshkohet nga drejtuesi i lojës në forma të ndryshme sipas fantazisë së tij si: duke imituar kafshë të ndryshme, duke mbartur mbi kurriz shokët e tij, duke kënduar ndonjë këngë apo recituar ndonjë poezi, ose duke e goditur me ndonjë shami, duke e bërë të kërcejë me një këmbë disa herë, a lloj-lloj ndëshkimesh të tjera.

Qorrazi luhej me dy lojtarë dhe të tjerë të pranishëm që bëjnë sehir, ose mundohen të ndikojnë në lojën e lojtarëve pjesëmarrës. Lojtarëve ua mbyllin sytë më ndonjë shami. Secilit prej tyre i jepet nga një shami e lidhur nyje në fundin e saj dhe secili prej tyre, ashtu siç është me sy të mbyllur përpiqet të godasë tjetrin me anë të shamisë. Njerëzit që bëjnë sehir mundohen t’i mashtrojnë duke i orientuar gabim dhe ata lojtarët me sy të mbyllur godasin majtas e djathas në ajër dhe kështu të tjerët qeshin dhe argëtohen me ta.

Symbylltaz ka qenë një lojë me tre ose më shumë lojtarë. Njërit prej lojtarëve me short i mbylleshin sytë mirë dhe një lojtar drejtues i lojës e rrotullonte disa herë dhe pastaj i recitonte këto vargje: Qorr qorr Sula/ shkojmë e hajmë kumbulla./Kumbullat u thanë,/ qorrin e vranë. Byyyyyyy!    dhe kështu i jepte rrotullimin e fundit dhe pastaj ai dhe pjesëmarrësit e tjerë përpiqeshin ta ngatërronin drejtimin e tij duke e nxitur që të kapte ndonjërin prej tyre. Kur arrinte ta kapte ndonjërin, lojtari që kapej futej në lojë duke ia mbyllur sytë dhe duke e përsëritur lojën nga e para.

Rasash luhej në fushë apo kodra nga dy apo më shumë lojtarë të ndarë në grupe. Kështu formohen dy grupe me nga një ose më shumë lojtarë, por gjithnjë në numër të barabartë secili grup. Në distancë 30-40m larg nga njëri-tjetri, grupet vendosin nga tri rrasa guri në këmbë drejt njëra pas tjetrës me një distancë 20-30cm larg njëra-tjetrës. Secili lojtar i secilit grup gjuan në rrasat e palës kundërshtare me nga tre gurë të madhësive të ndryshme zgjedhur sipas dëshirës së secilit lojtar dhe synon rrëzimin e rrasave të palës kundërshtare. Fiton ai grup që rrëzon më parë rrasat e palës kundërshtare, ose rrëzon më shumë prej tyre. Kjo ishte një lloj bowlingu zhvilluar në kushte terreni jashtë shtëpie. Në zonën e Kashnjetit dhe të Mirditës kjo lojë është quajtur ndryshe “Kufithi” duke i konceptuar rrasat e ngritur nga pala kundërshtare kufinjtë e asaj pale që i kishte ngritur dhe synimi ishte rrëzimi i atyre kufinjve.

Rrasabuç ishte loja që organizohej nga dy ose pak më shumë se aq lojtarë. Zakonisht meshkuj. Edhe kjo lojë zhvillohej në kushte terreni jashtë shtëpie. Merrej një rrasë e madhe guri dhe vendosej në një plan të rrafshtë toke. Rrasa zgjidhej sa më e madhe të ishte e mundur dhe sa më e rrafshtë. Në qendër të kësaj rrase vihej një gur gati në formë të rrumbullakët dhe nga lojtarët synohej që të goditej  dhe të hiqej nga vendi me anën e ca rrasukave duke i gjuajtur nga një distancë e caktuar prej vetë lojtarëve, zakonisht rreth 5-6m distancë. Fiton ai që i pari e heq buçin(gurin) nga rrasa. Gjithashtu loja zhvillohet disa herë dhe fituesi është lojtari që ka më shumë rezultate në largimin(heqjen) nga rrasa. Ka një rregull në radhën e gjuajtjes. Më parë caktohet një shenjë dhe secili nga lojtarët hedh rrasën e tij të dorës drej cakut(shenjës) dhe kush i afrohet më shumë cakut gjuan i pari dhe pastaj ai që vjen pas tij e me radhë. Kur rrëzohet buçi nga rrasa loja quhet e përfunduar dhe loja tjetër fillon nga e para duke gjuajtur serish drejt cakut për të përcaktuar radhën e gjuajtjes së lojtarëve.

Dojkë ishte lojë që luhej nga djem. Secili lojtar kishte shkopin e tij që zakonisht secili e kishte përgatitur me purteka drurësh të fortë. Zakonisht dru thane, por shpesh edhe frashër, lis, shkozë apo edhe ferrë. Këta shkopinj djemtë i mbanin pothuajse gjithmonë me vete si mjet për të reshtur bagëtitë në kullotë dhe i punonin me kujdes të veçantë që të ishin sa më të drejtë dhe sa më të fortë. Për t’u luajtur kjo lojë, zakonisht kërkohej të ishte një terren i rrafshtë, zakonisht livadh, ose patalok i sheshtë dhe mjaftueshëm i gjërë. Luhej nga tre apo më shumë lojtarë. Nganjëherë edhe nga dy lojtarë, por nuk e kishte tamam bukurinë e saj në këto raste, ashtu siç nuk e kishte bukurinë kur e kalonte numrin pesë apo gjashtë lojtarë. Në shesh secili lojtar hapte një gropë të vogël aq sa të zinte majën e shkopit dhe të merrte brenda dojkën. Dojka ishte një copë druri e rrumbullakuar në formën e një topi të vogël, zakonisht e bërë me rrënja ferrëkuqesh që ishin mjaft të forta dhe nuk dëmtoheshin aq lehtë nga goditjet me shkopinj. Në se nuri i lojtarëve ishte tre apo më shumë njëri prej tyre duhej të qëndronte rreke. Të tjerët duhej të mbronin gropëzat e tyre që rrekexhiu të mos ua zinte me dojkën të cilën e voziste me anën e shkopit të tij përgjatë sheshit dhe synonte ose të mbushte me anën e saj gropëzën e ndonjërit prej lojtarëve që në këtë rast i kishte kundërshtarë të gjithë sa ishin në lojë, ose synonte ta godiste këmbën e ndonjërit, gjithnjë me anën e dojkës e jo me anën e shkopit. Gjithashtu edhe kur ndonjëri merrte hov ta godiste dojkën për ta larguar, rrekexhiu synonte t’i zinte gropën me majën e shkopit të tij. Po të ishte se distanca e goditjes që kundërshtari kishte goditur dojkën më e largët se madhësia e shkopit dhe rrekexhiu ia kishte zënë ndërroheshin rolet, nëse jo, ose edhe s’ia kishte arritur, dojka ishte në kase. Në se ndodhte një gjë e tillë lojtari quhej i djegur dhe futej në rreke duke ndërruar vendet. Loja fillonte duke përcaktuar rrekexhiun. Kjo gjë përcaktohej duke gjuajtur pik drejt një caku të vendosur nga vetë lojtarë në një distancë të caktuar. Lojtarët gjuanin me radhë drejt cakut dhe kujt i binte piku i shkopit të tij më larg cakut se të tjerët rrinte rreke, të tjerët zinin nga një gropë dhe i ruanin ato që rrekexhiu të mos ua zinte me shkop, ose me dojkë. Në se dojka afrohej më afër se distanca e gjatësisë së shkopit të tij drejt gropës që ruant, kishte të drejtë ta godiste dojkën me shkop me sa fuqi që kishte dhe rrekexhiu nuk mund t’ia zinte gropën me shkopin e tij, pasi atëherë dojka do të ishte kase, d.m.th. mund ta godisnin lojtarë duke e largua sa më larg derisa rrekexhiu do të arrinte ta ndeshte dojkën me shkopin e tij. Në momentin që e ndeshte, ai mësynte të kapte i pari gropën e ndonjërit prej kundërshtarëve të tij. Në se e arrinte një gjë të tillë, rolet ndërroheshin. Në rastet kur dojka ishte larguar shumë(gjithnjë lojtarët synonin ta largonin sa më larg gropave të tyre), rrekexhiu kishte të drejtë ta hidhte atë me dorë drejt grupit të lojtarëve në besë. Kështu quhej momenti kur hidhej dojka dhe në se asnjëri prej lojtarëve nuk arrinte ta cikte me shkop, askush nuk mund ta prekte edhe në se ishte buzë gropës së tij. Pra ishte në besë. Në se ndonjëri e prekte gabimisht dojkën, futej në rreke. Kishte edhe një rregull tjetër. Në se rrekexhiu shihte që ndonjëri prej lojtarëve e kishte gropëzën e tij disi të pambrojtur mësynte që ta zinte i pari dhe në se e arrinte lojtari tjetër futej në rreke, në të kundërt lojtarët e tjerë e godisnin dojkë pa patur frikë se mund t’ua zinte gropëzat, pasi dikush thërriste:”Kase se ka mësy!” dhe kështu vazhdonin ta largonin dojkën sa më larg derisa rrekexhiu arrinte ta cikte atë me shkopin e tij. Kështu kjo lojë vazhdonte pafund aq kohë sa lojtarët kishin kohë të lirë për ta luajtur. Dojkë quhet kjo lojë në Zadrimë, por në Mirditë e quajnë dojkëz.

     disa fëmijë duke luajtur lojën e dojkës

Shkop e cingël quhej loja që luhej zakonisht nga dy lojtarë djem. Edhe kjo lojë luhej në terren të hapur. Në një vend të veçantë lojtarët vendosnin një cak, zakonisht një copë druri të ngulur në tokë dhe që mund të dallohej qartë prej një distance të konsiderueshme. Për ta luajtur duhej një shkop jo shumë i gjatë rreth 70-80cm i gjatë ose më pak dhe quhej kut. Gjithashtu përdorej edhe cingla që ishte e bërë nga një copë shkopi rreth 15-20cm e gjatë. Zakonisht cingla punohej enkas për këtë gjë dhe nga njëra anë gdhendej për të krijuar një faqe të rrafshtë që të zinte vend mirë mbi truall. Në njërën anë krijohej një llapë duke e prerë bilbil. Loja fillonte nga lojtari që e hidhte cinglen nga një distancë e caktuar drejt cakut më afër tij. Lojtari që nuk ishte i pari përfshihej në lojë, por duke u përpjekur që ta kapte cinglen në ajër pa rënë në tokë. Kur arrinte ta kapte, kishte të drejtë ta vazhdonte ai lojën, në të kundërt duhej ta gjuante drejt cakut me qëllim që ta godiste atë me cingël. Po ta arrinte këtë gjë fitonte të drejtën ta merrte ai vallen (lojën). Lojtari tjetër synonte ta godiste cinglën dhe ta hidhte sa më larg duke krijuar një distancë të largët. Kur e arrinte një gjë të tillë fillonte e maste distancën me kut(shkopin e lojës) dhe i numëronte duke ua shtuar numrit të kutëve që kishte bërë më përpara. Kur e arrinte numrin njëqind kut fitonte një lojë ose e quante “një gomar” për kundërshtarin. Lojtari i rrekës e kapte cinglën nga toka dhe e gjuante drejt cakut e, kur lojtari që e ruante cakun nuk arrinte ta largonte cinglën e në rast se cingla nuk e ndeshte cakun, por binte në distancën më pak se një kut larg cakut, atëherë lojtari në lojë(valle) kishte të drejtë ta godiste cinglën për ta ngritur në ajër dhe atëherë ta godiste me kut për ta larguar sa më larg që të mundte për të bërë sa më shumë kutë. Në se nuk arrinte ta kryente një gjë të tillë, pra në se nuk arrinte ta ngrente në ajër e tagodiste pastaj me kut për ta largonte cinglën më larg se kuti prej cakut(të paktën një kut distancë minimalisht) humbiste të drejtën për ta vazhduar lojën dhe dilte në rreke e në valle hynte lojtari tjetër i cili merrte cinglën në dorë dhe e godiste me sa fuqi kishte për ta hedhur sa më larg të ishte e mundur në drejtimin e caktuar më parë dhe nga ishte lojtari i rrekes në përpjekje për ta kapur që në ajër. Loja nuk përfundonte në se e arrinte ta bënte numrin njëqind të kutëve, se atëherë, siç e cilësuam më sipër, bënte një lojë, ose siç e quanin, një gomar për kundërshtarin dhe fillonte të bënte të dytin deri sa të arrinte pa e dorëzuar lojën. Kur lojtarin i dytë e fitonte të drejtën e lojës dhe kur fillonte të bënte kutët e tij, i numëronte ata fillimisht duke ia zbritur kundërshtarit ata kutë që kishte fituar deri sa ia zeronte dhe pas kësaj fillonte të numëronte deri sa arrinte numrin njëqind, në se e arrinte pa ia zbritur kundërshtari, gjithnjë me lojë. Kur bëhej një gomar lojë dhe fillohej i dyti lojtari tjetër nuk mundej t’ia zbriste atë, veç në se me lojë edhe ai e plotësonte një gomar lojë dhe barazoheshin apo e tejkalonte atë.

Topthi ishte loja që luhej nga dy grupe lojtarësh me një topth të vogël bërë zakonisht prej leckash, ose prej leshi lopësh. Kur barinjtë kashaisnin lopët e tyre me fijet e leshit që mblidhte krëhëri i kashaisë krijonin një topth të vogël, por më së shumti e krijonin prej leckash. Kjo në mungesë të topit real prej lastiku, ndoshta. Edhe në këtë lojë duhej një terren i konsiderueshëm në përmasa. Njëra skuadër ishte në valle dhe skuadra tjetër kishte radhën ta gjuante topthin(ta hidhte topthin) në drejtim të dorës së lojtarit kundërshtar. Ky e gjuante duke e goditur me shuplakën e dorës dhe lojtarët kundërshtarë synonin ta kapnin atë në ajër pa rënë në tokë. Në se arrinin ta kapnin ndërroheshin pozicionet në lojë. Kur lojtari i vallës e hidhte topthin sa më larg të ishte e mundur, shkonte me vrap drejt një caku të shënuar më parë me marrëveshje dhe duhej të shkonte përsëri në vend pa arritur që lojtarët kundërshtarë ta kapnin topthin dhe të godisnin me të deri në momentin kur ishte ende pa shkuar në destinacionin përkatës. Nuk quhej në se goditja i vinte kur kishte arritur në cak, por në se goditej pa shkuar atje, digjej dhe futej në rreke duke ua lënë vendin palës kundërshtare. Siç shihet sipas rregullave të lojës kjo lojë ka ngjashmëri me kriketin në disa rregulla loje.

Topxhixhi lojë që luhet me një topth të vogël(zakonisht prej leckash në mungesë të topit real prej gome) dhe organizohet në dy skuadra me nga tre apo katër lojtarë. Më parë caktohet një kuadrat fushe pak a shumë me madhësinë një fushe volejbolli të kufizuar me katër pika si caqe fushe. Lojtarët që me short kanë fituar të drejtën ta fillojnë lojën bëhen grup dhe fshehin topin të cilin e merr njëri prej tyre dhe shkojnë në fushën e lojës brenda së cilës ndodhen lojtarët e palës kundërshtare. Kanë të drejtë të shkojnë nga njëri cak tek tjetri jo duke i rënë fushës kryq e tërthuer, por duke ndjekur vijat e drejtkëndëshit të fushës duke thënë shprehjen “Një cak e ciqe, dy cak e ciqe, tre cak e ciqe, katër cak e ciqe!”. Secili prej tyre e mban dorën fshehur nën rrobat e trupit sikur fshehin topthin dhe bëjnë sikur gjuajnë në drejtim të lojtarëve kundërshtarë të cilët rrinë me beh për të mos u goditur dhe për ta kapur topin e palës kundërshtare. Në se arrijnë ta kapin ndërrojnë rolet e lojës. Në rastin tjetër kur nga pala kundërshtare goditet ndonjëri me top, ai digjet dhe kështu fitohet loja duke filluar përsëri nga fillimi deri sa të digjen të gjithë lajtarët, ose në të kundërt, kapet topi nga lojtarët kundërshtarë dhe ndërrohen rolet.

Topagropthi ishte lojë që gjithashtu luhej në terren të hapur. Lojtarët, aq sa janë në tërësi hapin ca gropëza të vogla njëra pas tjetrës në distancë afro 10cm larg njëra-tjetrës. Me short caktohet njëri prej lojtarëve të hedhë topthin drejt gropave me rrokullisje. Kur topthi zë vend në gropën e ndonjërit prej lojtarëve që gjithnjë rrinë në gatishmëri për ta marrë topthin nga gropa e tij, ose për t’ia mbathur. Lojtari të cilit i bie topthi në gropë e merr atë me shpejtësi dhe godet ndonjërin prej shokëve me të. Në se arrin ta godasë ndonjërin, lojtari që goditet, digjet dhe është i detyruar ta hedhë topthin në gropa siç kishte bërë lojtari paraardhës, në të kundërt duhet ta hedhë topthin drejt gropave lojtari që i bie topthi në gropën e tij dhe nuk arrin të gadasin ndonjërin prej shokëve. Por edhe në se topi nuk arrin të zërë vend në ndonjërën prej gropave, përsëri duhet ta hedhë atë atje derisa të zërë vend në ndonjërën prej gropave.

Shkapërcejsh luhej jashtë shtëpie dhe kryesisht në rrugë ose vende të hapura. Ishte thjeshtë një lojë që e luanin të rinjtë, ose fëmijët djem duke kaluar mbi kurrizin e njëri-tjetrit sikur kapërcehej kaluçi. E fillonte njëri prej djemvse duke përkulur kurrizin dhe kështu e shkapërcenin me radhë gjithë sa ishin aty. I pari që e shkapërcente shkonte dhe vendosej disa hapa më tej po me kurrizë të përkulur dhe kështu i jepte mundësi lojtarit të radhës ta shkapërcente edhe atë pasi kishte shkapërcyer të parin. Kështu krijohej një varg i gjatë shkapërcimesh që shkonte duke u zhvendosur përgjatë rrugës. Më kujtohet fare mirë koha e fëmijërisë sime kur ende në fshatin tonë e kishim kishën në të cilën shkonim e luteshim në çdo ditë diele. Rruga që nga shtëpia ime deri tek kisha ishte afro 1km, ndoshta më pak, por ne fëmijët kur mblidheshim për të shkuar atje e bënim duke luajtur shkapërcejsh deri sa arrinim në oborrin e kishës dhe atje e përfundonim lojën tonë. Kështu edhe kur ktheheshim. Ishte, si të thuash, një lloj argëtimi, por edhe stërvitje për të fituar shkathtësi në kapërcim pengesash. Ne në atë kohë nuk e dinim se ç’ishte kaluçi ku bëheshin ushtrime gjimnastikore dhe nuk e kishim idenë në se ekzistonte një mjet i tillë, por ne e kryenim këtë stërvitje argëtuese natyrshëm dhe pa asnjë instruktor. Fillimi i lojës përcaktohej me short shpeshherë dhe përfundonte kur kishin përfunduar të gjithë sa ishin duke kaluar me radhë mbi kurrizin e secilit pjesmarrës. Mund të luhej edhe vetë i dytë(edhe dy persona të vetëm) por më e mira ishte të ishte një grup prej disa personash. Edhe kur ishin dy e njëjtë ishte procedura. Kur shkapërcente i pari shokun e tij, shkonte më tej disa hapa dhe vendosej në pozicion të përkulur duke i lënë radhën shokut ta kapërcente. Kjo lojë nuk zhvillohej vetëm në rrugë, por edhe në terrene të hapura edhe që mund të ishin të kufizuara, por që mund ta jepte mundësinë për t’u vendosur si dhe për të marr hovin e nevojshëm për t’u hedhur lehtësisht.

Kaladibrançe ishte loja mbarëpopullore që luhej gjithandej, por me qenë se edhe kjo lojë ishte pjesë e traditës së zonës po e shpjegoj shkurt. Luhej nga të rinj dhe fëmijë kryesisht meshkuj të cilet ndaheshin në dy grupe me përzgjedhje. Dy djem nga grupi zgjidhnin me radhë shokët e tyre duke marrë të parët në grup ata që ishin më të zotët e më të shkathtët deri sa përzgjidhej edhe lojtari i fundit. Përsëri me short vendosej se cili grup do të formonte kalanë dhe cili do të hidhej mbi kala për ta pushtuar atë. Grupi që me short ishte caktuar të formonte kalanë mblidhej duke formuar një rreth dhe duke u lidhur sup më sup me njëri-tjetrin, krijonin një bazë solide me supe të bashkuara e me trupa të përkulur. Njëri nga grupi ruante kalanë e formuar që pala tjetër mos ta pushtonin duke tundur një shami dhe duke goditur kë mundte që guxonte e hidhej mbi kala. Në se e godiste ende pa u hedhur në kala ndonjërin nga lojtarët kundërshtarë atëherë digjej i gjithë grupi dhe ishte i detyruar të formonte kalanë, por në se nuk arrinte të digjte ndonjërin e të gjithë lojtarët e palës kundërshtare ishin hedhur mbi kala dhe në se kalaja shembej, ishin të detyruar ta riformonin përsëri kalanë dhe kështu vazhdonte loja. Ndërroheshin rolet edhe në se ndonjëri prej lojtarëve që ishte mbi kala binte përdhe apo i ndeshnin këmbët në tokë. Kjo lojë zokonisht zhvillohej në terrene të hapura, por ka pasur raste që është zhvilluar edhe në kushte shtëpie kur dhomat kanë qenë të mëdha dhe në netët e dimrit kur mblidheshin djemuria dhe burrat e lagjës në shtëpinë e ndonjërit, siç do ta trajtoj më poshtë edhe për lojërat e tjera.

Ardi bilardi është lojë që ngjason me lojën Kaladibrançe veçse këtu vendosja e skuadrave nuk bëhet në formën rrethore por në formën e një kaluçi. Gjithashtu këtu nuk ruhet kalaja që të mos e pushtojë pala kundërshtare. Këtu hidhen me radhë të gjithë lojtarët e skuadrës kundërshtare dhe pastaj lojtari organizator ngre lart disa gishta të njërës dorë apo nga të dyja duart dhe thotë: “Ardi bilardi, sa gishta kam lart?”. Ata që kanë formuar kaluçin dhe që qëndrojnë me koka të përkulura e me shikim nga trualli, duhet të gjejnë numrin e saktë. Në se e gjejnë me herën e parë, skuadrot ndërrojnë rolet dhe pozicionet, në të kundërt loja fillon edhe një herë tjetër nga e para. Po kështu ndodh edhe nëse kaluçi i formuar nuk arrin t’i mbaj lojtarët kundërshtar mbi kurriz dhe shembet, por në rast se lojtarët që kërcejnë mbi kaluç bien nga kaluçi dhe ndeshin tokën me këmbët e tyre, humbin lojën dhe ndërrojnë vendet me skuadrën kundërshtare.

Bejlegash ishte lojë force dhe ishte një lloj mundjeje popullore me rregulla fikse. Të rinjtë, kryesisht djem, kapeshin bel më bel me njëri-tjetrin dhe provonin ta hidhnin në shesh kundërshtarin. Fitonte ai që kishte më shumë forcë e shkathtësi duke e rrëzuar me shpatulla përtokë kundërshtarin. Forma e mundjes ishte e dyllojshme. Duke u kapur krahëqafë me njëri-tjetrin ose duke u kapur për beli të njëri-tjetrit. Nuk ishte e lejuar stërkëmbësi dhe quhej hile apo faul. Kur kapeshin krahëqafë, duart shtrëngoheshin e mbërtheheshin fort dhe atëherë fillonte mundja. Edhe kur zgjidhej forma e kapjes bel më bel secili mundës duhej të kishte në bel një rrip apo një brez solid ku duhej ta kapte kundërshtari. Pra ishte një lloj xhudeje e kohës së sotme, por edhe këtu nuk lejohej stërkëmbësi siç lejohet në xhudo. Në se të dy lojtarët rrëzohen në shesh duke mos arritur ta hedhin me shpatulla përtokë kundërshtarin, apo për të arritur ta mbanin përfundi për një kohë të konsiderueshme, të paktën disa sekonda, quhej “gjelash” që do të thotë barazim. Pra “kanë rënë gjelash”.

Thikëza luhet nga dy lojtarë djem ose burra. Është njëfarë mundjeje dhe bëhet në këtë mënyrë. Dy personat e lojës ulen përballë njëri-tjetrit me gjunj të ngritur në formë ure dhe me duartë e lidhura nën gjunj. Lojtarët të cilet lëvizjet i kanë shumë të kufizuara nga se janë të lidhur, përpiqen që me majën e këmbëve të tyre ta rrokullisin kundërshtarin. Fiton lojën ai lojtar që arrin ta rrëzojë shokun duke përdorur këmbët, apo më saktë, majat e këmbëve. E ka marrë emrin “thikëza” nga që mënyra e veprimit për ta hedhur kundërshtarin është kryesisht duke përdorur majat e këmbëve si thikë në drejtim të këmbëve apo trupit të kundërshtarit. Lojtarët përpiqen të fusin majat e këmbëve të tyre nën këmbët e kundërshtarit dhe ta rrokullis për ta rrëzuar në kurriz.

Bizë zakonisht luhej në kohë dimri kur mblidheshin një grup djemsh dhe me short caktonin njërin që duhej të mbyllte sytë me njërën dorë dhe tjetrën e kalonte për nën sqetullën e krahut të dorës me të cilën mbyllte sytë me shuplakë hapur, d.m.th. me dorën e majtë mbyllte sytë dhe dorën e djathtë e kalonte nën sqetullën e majtë me shuplakë të hapur për të pritur shuplakat e lojtarëve të tjerë pjesmarrës. Lojtarët e tjerë e godisnin me shuplakat e tyre(njëri) dhe pastaj i dilnin përpara duke ngritur dorën para syve të tij dhe duke shqiptuar një “bizzzz” të stërgjatur derisa lojtari i goditur duhej të përcaktonte se cili prej shokëve e kishte goditur. Në se e gjente, ndërroheshin pozicionet, në të kundërt duhej të vazhdonte të mbyllte sytë dhe të priste goditjen e radhës nga shokët e tij e kjo vazhdonte derisa të arrinte ta gjente atë që e kishte goditur. Për këtë lojë duheshin tre ose më shumë lojtarë, por edhe dy vetë mund ta luanin e kjo varej nga besueshmëria që kishin tek njëri-tjetri. Kur e organizonin dy persona të vetëm, lojtari i rrekes duhej të gjente se me cilën dorë e kishte goditur lpjtari tjetër, me të majtët apo me të djathtën dorë. Ashtu siç thashë, kjo përcaktohej edhe nga ndershmëria e shokut me të cilin luaje, se ndodhte që gënjente dhe nuk e tregonte saktë se me cilën dorë të kishte goditur, pasi edhe ndonjë arbitër nuk kishte aty, veç ndërgjegjës se lojtarit. Edhe kjo lojë mund të luhej në kushte terreni, por mjaft mirë luhej edhe në kushte dhome.

Kukafshehtas ose ndryshe është quajtur edhe Symbylltazi dhe është luajtur si në kushte shtëpie, ashtu edhe në kushte terreni ku ka pasur mjaftueshëm objekte ku mund të fshiheshie si trungje pemësh, shkurre, gëmusha, apo ndonjë objekt tjetër të rastit. Edhe kjo lojë është mbarëpopullore, por po e shtjelloj edhe këtë siç kam bërë e do të bëj edhe me të tjerat lojëra. Me short zgjidhej lojtari i rrekës(lojtari që duhej të mbyllte sytë) dhe në një vend të caktuar ashtu me sy të mbyllur fillonte e numëronte deri në njëqind, kohë e mjaftueshme që lojtarët e tjerë pjesëmarrës kishin mundësi të shpërndaheshin dhe të fshiheshin. Pasi e arrinte numrin njëqind duke shqiptur: “Kuk një, kuk dy, kuk tre…..kuk njëqind!” thoshte: “Hapa dollapa, kush asht fshehë përmbrapa asht i djegur nga vapa!”, hapte sytë dhe shkonte për të gjetur lojtarët e fshehur nga i pari deri tek i fundit. Kur e gjente ndonjërin prej tyre, duhej të vraponte drejt cakut dhe të pështynte duke shqiptuar “Ptu të mujsha(mundsha)” dhe në se kishte arritur atje i pari dhe kishte pështyrë në cak, e kishte djegur lojtarin e gjetur, në të kundërt duhej përsëri të mbyllte sytë për ta ripërsëritur lojën. Loja e tij përfundonte, ose më mirë të themi, fitohej kur i gjente të gjithë të fshehurit dhe i mundte të gjithë, por në qoftë se ndonjëri prej tyre ende nuk ishte gjetur, duhej medoemos ta gjente, se ndryshe loja nuk merrte fund dhe nuk quhej e fituar pa e mundur edhe atë, aq më tepër kur ky i fundit arrinte i pari tek caku dhe pështynte aty para tij. Pra në qoftë se njëri prej lojtarëve që ishte fshehur e kishte mundur lojtarin e rrekës(lojtarin që kishte pasur radhën për të mbyllur sytë), ky i fundit duhej të mbyllte sytë përsëri. Në se i kishte mundur të gjithë, atëherë lojtari që ishte gjetur i pari, do të merrte rreken. Pra duhej të mbyllte dhe të tjerët të fshiheshin.

 Ban usta si ban baba ishte një lojë dhome. Më kujtohet që kur isha fëmijë i vogël në qoshkun e shtëpisë sime në netët e gjata të dimrit mblidheshin të rinjtë dhe burrat e fisit dhe ia krisnin kuvendit rreth zjarrit. Kjo ishte një mënyrë për ta kaluar kohën e lirë në kuvende e biseda duke treguar historira e ndodhi. Aty shpeshherë flitej për hershmërinë e fshatit, për prejardhjen e fisit, për bëmat e njerëzve të dëgjuar të fisit, të fshatit apo edhe nga zona e krejt vendi. Kur u mbushej mendja, të pranishmit ia fillonin lojërave të ndryshme të cilat ishin të shumta dhe të larmishme. Ishte koha kur ende radioja dhe televizori nuk e kishin okupuar kohën e lirë të njerëzve, ndaj dhe njerëzit ishin më të lidhur me njëri-tjetrin, ishin më socialë. Në këto kushte edhe lojërat mbushnin boshllëkun e kohës dhe ktheheshin në një mjet argëtimi. Ndër to ishte edhe loja “Ban usta si ban baba!”. Në këtë lojë merrnin pjesë të rinjtë dhe burrat e pranishëm, kush dëshironte dhe njëri prej tyre e drejtonte lojën. Drejtuesi i lojës mbante një shami në dorë ku fundi i saj ishte mbledhur në formën e nyjës dhe dhe thërriste: “Ban usta si ban baba!” e pastaj bënte një gjest të caktuar si t’ia merrte mendja. Të tjerët pjesmarrës duhej ta kryenin gjestin që ai kishte bërë. Ai që gabonte goditej me shami në shpinë, ose dënohej me ndonjë ndëshkim sipas dëshirës së drejtuesit të lojës. Zakonisht lojtarët formonin një rreth ose edhe jo, por që lejohej të ndiqej nga drejtuesi i lojës e anasjelltas.

Kube, gjik, maskarallik ishte edhe kjo një lojë pak a shumë e afërt me lojën që shpjegova më sipër. Këtu përsëri mblidheshin burrat dhe të rinjtë pjesëmarrës në lojë në formën e një rrethi ose rreshti dhe secili e mblidhte dorën grusht me gishtin e madh të ngritur lart. Drejtuasi i lojës thosht: “Kube!” dhe nëse kjo fjalë nuk ndryshonte por përsëritej vazhdimisht kështu për një kohë të caktuar, të gjithë lojtarët duhej t’i mbanin krahët e tyre të shtrirë para me grushtin e mbledhur dhe gishtin e madh ngritur lart. Zakonisht grushti mbështetej ashtu në dysheme. Drejtuesi, për t’i ngatërruar, shpesh e ndryshonte zërin dhe thërriste më me forcë: “Kube!” e në qoftë se ndonjëri e ndryshonte pozicionin dënohej, ose dilte nga loja në formë seleksionimi deri tek lojtari i fundit më i vëmendshmi që ishte edhe fituesi. Këtu duhet sqaruar se pozicioni i grushtit në thirrjen “kube” ishte me gishtin e madh ngritu lart. Pozicioni me thirrjen “gjik” duhej të ishte me gishtin tregues drejt dyshemesë dhe me thirrjen “maskarallik” grushti duhej të ishte drejtuar paralel me dyshemenë përmbys dhe gjithnjë gidhti i madh i ngritur paralel me dyshemenë. Kur drejtues thoshte “Gjik!”, bie fjala, të gjithë duhej ta drejton grushtin me gishtin e madh pingul drejt dyshemesë, në të kundërt, ai që gabonte pozicion dilte nga loja, ose ndëshkohej nga drejtuesi sipas rregullave të vendosur para fillimit të lojës: me seleksionim apo me dënime. Kjo ndodhte njësoj edhe nëse gabimi vinte edhe pas komandave apo thirrjeve të tjera si “Kube!” apo “Maskarallik!” dhe kryhej një veprim i ndryshëm nga komanda e dhënë.

Dobidobrak luhej edhe kjo lojë në kushte shtëpie, por edhe jashtë në oborre apo sheshe. Edhe këtu si në dy lojërat që shpjegova më sipër mblidheshin lojtarët burra apo djem të rinj dhe si tek loja “Kube, gjik, maskarallik” përsëri secili lojtar nxirrte njërin krah para me dorën të mbledhur grusht dhe drejtuesi i lojës thë rriste  shprehjen: “Dobidobrak!” disa herë në mënyrë monotone. Në këtë rast lojtarët duhej të ishin të vëmendshëm dhe krahun ta mbanin shtrirë përpara, pasi po ta ndryshonin pozicionin, drejtuesi i lojës e ndëshkonte atë që gabonte duke e goditur me ndonjëshami të lidhur nyje. Në rast tjetër drejtuesi thërriste: “Onja e madhe” dhe atëherë lojtarët duhej ta ngrenin krahun lart duke e përthyer tek bërryli. Ata që nuk e tregonin vëmendjen e duhur dhe nuk i ndiqnin me kujdes thirrjet e drejtuesit, ndëshkoheshin.

Bati-bat ishte edhe kjo lojë të rinjsh e burrash që luhej në kushte shtëpie, por pse jo, edhe në terrene të hapura. Edhe këtu pjesmarrësit formonin një rreth duke u ulur në shesh me këmbët përpara drejt qendrës së rrethit ku qëndronte njëri prej lojtarëve që me short ishte zgjedhur të qëndronte në rreke. Lojtari i rrekes qëndronte galiç në mesin e rrethit dhe me duartë e tij synonte të kapte shaminë e fshehur nën gjunjët e ndonjërit prej lojtarëve pjesmarrës. Po të arrinte ta gjente, atij që i kapej shamia futej në rreke. Në kohën kur lojtari i rrekes kërkonte se mos e gjente shaminë, lojtarët e tjerë shqiptonin shprehjen”Bati-bat” dhe ndonjër që e kishte shaminë, ose ia pasonte fshehur prej në gjunjë fqinjit të tij, ose kur rasti ishte i valitshëm, d.m.th. kur lojtari i rrekes ishte me shpinë nga ai që kishte për momentin shaminë e godiste me shami dhe të tjerët thërrisnin njëherësh: “Bati-bat! Të ra kush të ra, turrën drejt kush e ka?”. Në se e gjente se kush e kishte goditur, ndërronin vendet, në të kundërt qëndronte përsëri në rreke dhe loja vazhdonte deri sa arrinte ta kapte shaminë, ose të gjente atë që e godiste.

Gavixh është lojë që ngjason shumë me lojën Bati-bat dhe ka të njëjtat rregulla, por ndryshon disi në mënyrën e vendosjes së lojtarëve. Në lojën “Bati-bat” lojtarët ulën rrafsh në dysheme dhe shaminë e fshehin nën gjunjtë e tyre të ngritur në formë ure, ndërsa në lojën Gavixh lojtarët qëndrojnë në këmbë në formën e rrethit me duar pas shpine duke qarkulluar shaminë që lojtari i rrekës përpiqet ta gjejë dhe t’ua marrë nga duartë për t’u zëvendësuar me atë lojtar që i kapej shamia. Edhe këtu lojtarët përpiqen ta hutojnë lojtarin e rrekes për ta goditur nga ai që nuk e pret njësoj si tek loja “Bati-bat”.

Kapuçash  ishte një lojë që luhej shpesh kur kishte raste festash, por edhe kur mblidheshin tek shtëpia e ndonjërit për qejf. Edhe në këtë lojë kishte dy skuadro dhe njëra kishte të drejtën të fshihte unazën ndër kapuça, të drejt që e fitonte me short. Skuadra tjetër i ngrente kapuçat me radhë duke kërkuar të gjente aty unazën nën ndonjërin prej tyre. Në çdo kapuç që ngrihet ai që ngre një kapuç thotë shprehjen: “Ky kapuç për mua!” ose “Ky kapuç për ty!” dhe kështu me radhë deri sa të gjendet unaza. Në se unaza gjendet në kapuçin që kërkuesi thotë “Ky kapuç për mua” grumbullon pikët e radhës sipas vlerës që i përcakton kapuçit, por në se e gjen gabimisht në rastin kur thotë “Ky kapuç për ty” pikët i shkojnë palës kundërshtare. Kur fitohet limiti i pikëve të caktuara nga njëra skuadër më parë se skuadra tjetër, fitohet loja dhe në këtë rast skuadra fituese ngrihet në këmbë dhe u këndojnë këngë me karakter humoristik duke u thënë fjalë ofenduese, por jo me karakter keqdashës. Në këtë rast nuk pranohen hatermbetje, pasi lojtarët i pranojnë shakatë, ose nuk futen në lojë. Këto këngë janë kënduar edhe duke u shoqëruar me valle. Këtu po sjell një shembull të një lloji kënge:
“Ky Filani rrin tërthuer (përmendej emri i ndonjërit nga skuadra apo kryesisht drejtuesit të skuadres kundërshtar)
sillni djepin se na puell(polli)
Qaj fisteku i rrin përbri (përmendet emri i ndonjë tjetri nga skuadra humbëse)
asht i mir me e çu me thi.
E kështu vazhdonte kënga duke gjetur fjalë të tilla shpotitëse sipas fantazisë së drejtuesit të skuadrës fituese.
Kjo lojë shpesh është luajtur edhe me filxhana të vendosur në një tabake filxhanash në vend të kapuçave dhe ka pasur pothuajse të njëjtat rregulla, me përjashtim që unaza në rastin e kapuçave fshihet aty në sy të të tjerëve duke futur dorën të mbledhur grusht në secilin kapuç dhe pastaj duke e fshehur sa me më finesë për të mos u diktuar se në cilin kapuç ishte fshehur ajo. Në rastin e filxhanave skuadra që ka radhën për të fshehur e merr tabakën me filxhana dhe në një vend të fshehtë larg syve të skuadrës kundërshtare e fsheh atë nën ndonjërin prej tyre. Në rastin e kapuçave shpesh përdoreshin qeleshet që burrat zadrimorë e kishin traditë t’i mbanin mbi kokë. Por shpesh edhe improvizoheshin duke përdorur ndonjë rrobë të lehtë apo shami të mbledhur shuk duke krijuar mundësinë e të fshehurit të unazës.

Parë lojë që luhej me disa lojtarë dhe kryesisht me numër tek plus një drejtues loje. Drejtuesi i lojës thërret: “Parë!” dhe lojtarët që janë vendosur më parë në rresht për një medoemos duhet të bëhen çift d.m.th. parë me njëri-tjetrin. Mirëpo njëri mbetet i pashoqëruar, pasi grupi i lojtarëve gjithnjë është tek dhe në këtë rast drejtuesi e merr mbrapa për ta goditur me shaminë e lidhur nyje në njërin cep të saj. Lojtari i mbetur jashtë parës(çiftit) përpiqet me çdo kusht të bëhet parë me ndonjërin duke nxjerrë jashtë loje ndonjërin nga shokët.

Bletëz ishte një lojë që luhej me tre lojtarë të cilët vendosen në rresht duke u kapur tek njëri-tjetri. Lojtari që vendoset në mes dhe simbolizon trupin e bletës vendos një kapuç në kokë dhe përpiqet ta mbrojë atë që dy të tjerët anash tij që simbolizojnë krahët e bletës përpiqen t’ia heqin nga koka. Ky duke u përpjekur ta ruajë kapuçin përpiqet t’i thumbojë ata duke imituar veprimet dhe gumëzhitjen e bletës.

Bajrak është lojë që vë në provë zgjuarsinë dhe shkathtësinë e pjesmarrësve në të. Luhet me dy grupe lojtarësh që vendosen në distancë rreth30-40m larg njëri-tjetrit  secili grup formon një rresht e vendosen përballë grupi me grup. Në mes në një distancë të baraslarguar nga secili grup qëndron një person duke mbajtur një shami në dorën e shtrirë paralel me grupet. Ky mund të jetë edhe drejtuesi i lojës, ose mundet edhe dikush tjetër ta drejtojë lojën, por shamia që mban në dorë lojtari i vendosur në mes dy grupeve simbolizon një bajrak(flamur), prandaj edhe loja e ka marrë emrin ashtu. Drejtuesi i lojës jep shenjën e nisjes dhe lojtarët nga secili grup duke zbatuar radhën e vendosjes në rresht vrapojnë drejt bajrakut një nga një nga secili grup njëherësh dhe synojnë ta rrëmbejnë i pari bajrakun dhe ta çojë atë në grupin e tij pa u djegur. Në se digjet, merret rob së bashku me bajrakun nga lojtari i palës kundërshtare. Qëllojnë që tek bajraku shpesh shkojnë të dy lojtarët njëherësh nga secila skuadër dhe atëherë qëndrojnë në gadishmëri për ta rrëmbyer bajrakun në kohën kur e shohin se mund ta rrëmbejnë pa u goditur me shuplakë në trup a krahë nga lojtari kundërshtarë dhe kështu të arrijë tek skuadra e tyre pa u cikur. Ashtu siç e thamë, në se ia del, fiton një bajrak dhe një rob. Por edhe kur nuk arrijnë ta gjejnë momentin për ta rrëmbyer flamurin lirisht, përpiqen ta mashtrojnë kundërshtarin duke bërë sikur e kanë rrëmbyer, por pa e prekur bajrakun. Në këtë rast, lojtari kundërshtar qëllon që e godet me shuplaku dhe atëherë kundërshtari që godet pa u prekur bajraku(flamuri) humbet lojen dhe rrëmbehet si rob lufte e çohet tek skuadra tjetër kundërshtare .Fiton skuadra që ka rrëmbyer më shumë bajrakë apo robër.

Takash Luhej nga një grup djemsh, por edhe vajzash, pra mund të jetë grup miks. Njëri prej lojtarëve me short caktohet për të qenë rreke. Ky ndjek me vrap lojtarët e tjerë për t’ua lënë takën duke i goditur me shuplakë në trup apo në krahë. Në se arrin ta godasë ndonjërin, lojtari i goditur merr rreken dhe duhet të rreket që t’ia lërë takon një lojtari tjetër dhe kështu vazhdon loja.

Macja dhe miu në gjuhën e zonës quhej: Kapi macja minin. Edhe kjo lojë luhej nga fëmijët të moshave dhe sekseve të dryshme. Zakonisht duhej një grup me një numër të konsiderueshme lojtarësh. Lojtarët formojnë një rreth dhe kapen dorëpërdore duke krijuar në mes tyre një hapësirë të mjaftueshme që lojtarët e lirë(macja dhe miu) të kalojnë lirisht, por normalisht duke u përkulur. Në mesin e rrethit të formuar nga lojtarët e tjerë pjesmarrës rri i ulur galiç një nga lojtarët që simbolizon miun. Nga jashtë rrethit qëndron një lojtar tjetër që simbolizon macen. Lojtari që luan rolin e macës i drejtohet lojtarit që simbolizon miun me këto fjalë: “-Mini, min! Çka po ban aty?
-Po ha ni copë buk e djathë.
-Ma je ni copë mua!
-Jo, nuk ta jap.
-Unë ta marr vetë.
-Provoje në mundesh!” dhe me këto fjalë fillon ndjekja e miut nga macja. Ishte një rregull që aty nga kalonte miu, duhej të kalonte edhe macja. Në se gabonte vendin, humbte lojën dhe në vend të tij duhej të shkonte dikush tjetër e po ashtu edhe të miut i cili kishte fituar. Në qoftë se arrinte ta kapte miun duke e ndjekur në mënyrë korrekte, fitonte ai dhe përsëri loja fillonte nga e para me dy lojtarë të tjerë. Duhet të sqaroj edhe një detaj tjetër. Gjatë kohës kur macja i sulet miut për ta kapur, lojtarët e tjerë përsërisin në kor: “Kapi macja minin! Kapi macja minin…..!” dhe kur gabonte macja, d.m.th. macja kalonte në hapësirën e gabuar, ata përsëri në kor përsëritnin: “Ka gabu macja! Ka gabu macja….!”. Siç shihet kjo ka qenë një lojë kolektive, por me rezultate individuale. Pra nuk luhej në skuadro të ndara, por individ kundër individit dhe të dalë në mënyrë individuale e vullnetare. Miu gjithnjë përpiqej ta hutonte macen duke hyrë e dalë nga rrethi i formuar prej pjesmarrësve të tjerë. Macja, ashtu siç e cilësuam edhe më sipër, nuk kishte të drejtë ta kapte miun duke i zënë pritë diku, por duhej të ndiqte rrugën që përshkonte miu dhe duhej ta kapte veç duke ndjekur këtë rrugë.

Me pre rrugën luhej nga një grup fëmijësh dhe të rinjsh ku edhe këtu caktohej me short njëri prej tyre të merrte rrekën. Ai duhej të merrte prapa për t’i lënë rreken njërin nga lojtarët e tjerë i cili vraponte për t’iu shmangur. Ndonjëri prej shokëve i kalonte në mes distancës së krijuar dhe lojtari i rrekës duhej të ndiqte nga pas lojtarin që i kishte prerë rrugën duke e lënë të lirë të parin deri sa ky të vendoste t’ia priste rrugën përsëri. Në se rrekexhiu arrinte ta cikte ndonjërin nga lojtarët që ndiqte, ndërroheshin rolet. Edhe kjo lojë ishte njësoj si loja e takave, por kishte ndryshimin se rrekja nuk i lihej kë mundej ta godiste me shuplakë, por vetëm lojtarit që për momentin i kishte prerë rrugën. Pra në rastin e lojës “Takash” takën mund t’ia lije kë mundje të godisje më parë e jo të përcaktuar. Në lojem “Me pre rrugën” nuk mund t’i ndiqje të gjithë nga pas, por vetëm atë që ta kishte prerë rrugën. Të tjerët bënin sehir dhe kur u mbushej mendja futeshin në lojë, sidomos për të zëvendësuer lojtarin që ndiqej nga rrekexhiu.

Marrja e mëhyrit(unazës) ishte lojë individuale dhe vinte në lojë shkathtësinë e secili lojtar që merrte pjesë në këtë provë shkathtësie. Në një tepsi apo tas të madh futej një sasi e konsideruashme mielli. Shpesh bëhej me hi zjarri, në mungesë të miellit. Në mes të grumbullit me miell, ose hi vendosej një mëhyr apo një unazë që lojtarët pjesmarrës duhej ta merrnin dhe hiqnin prej aty me anën e gojës. Lojtarit që merrte radhën për ta provuar, i lidheshin duart pas shpine. Pastaj ulej në gjunj para tepsisë me miell e me unazën vendosur aty në mes mbi miell apo hi. Duhej të përkulej me kokë drejt unazës për ta kapur dhe hequr që aty mundësisht pa ndeshur në miell, por kjo rrallherë ndodhte, pasi ishte e vështirë ta merrje prej aty pa e zhytur fytyrën në miell dhe pa u zbardhur prej tij. Fitonte lojën ai që lyehej më pak nga mielli gjatë marrjes së unazës dhe që arrinte ta nxirrte atë nga mielli. Me qenë se ishte mjaft e vështirë të merrej unaza apo mëhyri nga një pozicion i tillë dhe vetëm me gojë, shpesh lojtarët përfundonin me fytyrë të zhytur në miell pa e kapur fare unazën.

Vezët e klerit Kjo ishte një lojë e improvizuar në raste dasmash apo festash. Ka qenë një lojë që nuk është luajtur shpesh, por në ndonjë rast të veçantë në kushte të veçanta e në mënyrë të veçantë kur shtëpitë ishin të patavanuara. Dikujt që i shkrepej ta organizonte këtë lojë që më përpara, pa u diktuar nga të tjerët kishte vendosur ca kashtë në një gojë trau ku bashkohej çatia me murin e shtëpisë. Kur miqtë e ftuar ishin grumbulluar në dhomën ku ai që kishte menduar ta bënte këtë lojë rreng, ngrente sytë si gjoja rastësisht në drejtim të vendit ku më parë kishte vendosur kashtën edhe ca kokrra vezë dhe thoshte: “More, po shiko se ku e paska ba furrikun kleri!”. Të pranishmit, që nuk e nuhatnin hilenë, pyesnin të habitur. Atëherë ky u thoshte: “Hajde e hip mbi kurrizin tim dhe numëroji sa janë por mos u trego të tjerëve se duhet ta gjejnë e ti shohin vetë!”. Kureshtari i hipte mbi kurriz dhe përpiqej ta arrinte vendin me dorën e shtrirë për të numëruar vezët. Por në këtë moment pësonte një thumbim me një gjilpërë në mollaqe nga ai që e mbarte në kurriz, i cili e kishte mbajtur fshehur në pëllëmbën e tij pa u diktuar nga të tjerët. Pastaj i thoshte në moment: “Mos trego se çfarë ke parë!”. Ky edhe nga turpi, por edhe nga që donte që të mos ishte i vetmi i rënë në atë kurth, nuk tregonte. Në këtë rast organizatori ftonte të tjerët “me pa vezët e klerit” dhe kështu e hanin(pësonin) ata që ishin shumë kureshtarë.

Me tri fishkëllima bëhej si një lojë nga ndonjëri që donte të bënte shaka me ndonjë përson të ndonjë grupi njerëzizh. Përsoni që donte ta organizonte shakanë hiqej sikur kishte aftësinë të bënte magji me anën e fishkëllimave. Thoshte papritur: “A e dini se unë me tri fishkëllima mundem me e ulë ndonjërin prej jush prej një peme që mund të ketë hipur!”. Në se aty mund të kishte ndonjë që nuk e dinte hilenë e “magjisë” dhe që ishte gjithashtu mosbesues se personi në fjalë nuk mundej të bënte magji, kërkonte ta vinte në provë dhe kështu duke debatuar: “E bëj! S’e bën!”, i caktonte një objekt ku mund të hipte dhe duhej ta zbriste me tri fishkëllima që andej. Përsoni mosbesues shkonte atje dhe hipte mbi objektin e caktuar. Mund të ishte një pemë, një mur, një çati, një shkëmb, apo diçka tjetër. Atë moment që kishte hipur në objektin e caktuar dhe qëndronte aty i thoshte mashtruesit të fishkëllente dhe ky i fundit jepte fishkëllimen e parë e pastaj ia fillonte bisedës me të tjerët. Personi që rrinte hipur mbi objekt priste fishkëllimat e tjera triumfator se do ta fitonte bastin(kishte raste që edhe vinin një bast simbolik). Kur niste ta humbte durimin e pyeste: “Hë a po fishkëllon prap?” dhe ky tjetri sikur të ishte kujtuar ia jepte edhe një fishkëllimë të dytë dhe pastaj thoshte: “Fishkëllimen tjetër vij nesër në këtë kohë dhe ta jap në se hala nuk je ulë prej aty ti vetë!” e kështu personi i hipur në objekt duke e kuptuar rrengun, por me mjaft vonesë dhe duke humbur bastin, ulej vetë që andej. Të tjerët gajaseshin dhe përsoni në fjalë e pranonte humbjen, pasi nuk ishin përcaktuar më parë kushtet se kur dhe si do të kryeheshin fishkëllimat.

Fluturoi zogu..   ishte lojë me karakter individual, por që luhej në grup dhe pak a shumë e përafërt me lojën Kungulleshka.  Ishte lojë shkathtësie në të folur dhe në vëmendje. Në grupin pjesmarrës secili lojtar duhej të zgjidhte një objekt si: grurë, misër, fasule, bostan, lakra, etj. dhe pastaj njëri prej tyre që merrte përsipër organizimin e lojës thoshte: “Fluturoi, fluturoi zogu dhe ra në misër(bie fjala, ose bostan apo grurë a diçka tjetër. Për ilustrim po marrim misrin).”. Lojtari që kishte zgjedhur objektin e përmendur duhej të rrinte gati dhe të thoshte: “Në misër(apo objekt tjetër që ai kishte zgjedhur, por për ilustrim po marrim misrin) s’e lë unë!”. “Po ku e çon ti?” –pyeste drejtuesi. –Unë e çoj në grurë(ose zgjidhte diçka tjetër, por për ilustrim po marrim grurin)! –Në grurë s’e lë unë! –duhej të përgjigjej ai që kishte zgjedhur grurin. –Ku e çon ti? –thoshte ai që kishte zgjedhur misrin. –Unë e çoj në bostan. –  -Në bostan s’e lë unë. –duhej të thoshte ai i bostanit e pastaj kështu vazhdonte loja. Ai që gabonte dilte nga loja deri sa mbetnin dy vetë në garë me njëri-tjetrin dhe deri sa njëri përsëri gabonte dhe tjetri dilte fitues. Kështu mund të riniste përsëri loja ose duke i mbajtur objektet përsëri, ose duke i ndërruar me të tjera objekte.Ose së fundi duke filluar një lojë tjetër,gjithnjë në varësi të kohës.

Fluturon fluturon… ishte lojë që kërkonte vëmendje nga lojtarët pjesmarrës. Zgjidhej një drejtues loje i cili thoshte “Fluturon fluturon zogu!” dhe pjesmarrësit në lojë duhej ta konfirmonin me pohim duke ngritur njërën dorë lart. Humbiste lojen dhe skualifikohej i pari ai që gabonte. Në këtë rast në qoftë se nuk e ngrinte dorën lart për ta pohuar. Mirëpo ai që e drejtonte lojën i ndërronte objektet me qëllim për t’i hutuar lojtarët pjesmarrës. Bie fjala fill pas fjalës “fluturon zogu” mund të thoshte: “Fluturon, fluturon shtogu!” dhe lojtarët duhej ta mohonin duke mos e ngritur dorën. Ai që e ngrente dorën skualifikohej. Objektet zgjidheshin jo domosdoshmërisht sipas ndonjë radhe, bie fjala një që vërtetë fluturon e një që nuk fluturon, ose ndonjë radhitje tjetër. Mund të përmenden radhazi disa objekte fluturuese, shpend, sende, insekte a diçka tjetër, ose disa objekte jofluturuese radhazi dhe të miksuara. Nganjëherë mund të ishte edhe preferencë të përdorej rima si: zogu-shtogu; pata-tata; rosa-dosa; rika-Mrika; etj. por kjo nuk ishte kusht dhe ishte në varësi të dëshirës dhe fantazisë së drejtuesit të lojës.

Cicmic është një lojë që luhet edhe sot dhe është mjaft e përhapur ndaj nuk mendoj se duhet ta shtjelloj imtësisht, por dua të shtoj se në këto zona është luajtur me dy variante. Njëri variant luhej zakonisht me 9 gurë që mund të ishin objekte të ndryshëm të një lloji si: kokrra misri, kokrra fasuleje, gurë të vegjël a diçka tjetër. Varianti tjetër me tre gurë. Në lojë marrin pjesë dy persona dhe secili zgjedh objektet(gurët) e tij të ndryshëm nga kundërshtari. Në një plan të rrafshtë, dërrasë, karton, letër a diçka tjetër vizatohet fusha e lojës që është në rastin e parë tre katrorë brenda njëri-tjetrit dhe të përshkuar nga një vizë diagonal dhe horizontal. Secili lojtar rreshton gurët sipas radhës duke vendosur nga një secili radhazi(herë njëri e herë tjatri) deri tek guri i fundit i secilit. Kur njëri prej tyre bën tre gurë rresht në një vijë vertikale ose horizontale, pra bën tresh i merr një gur kundërshtarit, ku ai dëshiron, por kurrë në pozicionin e formuar tresh në se është formuar. Kështu vazhdon loja duke synuar të formohen tresha dhe për t’i ngrënë(marrë) gurët kundërshtarit. Fiton ai që ka aftësi të formojë sa më shumë dhe sa më parë tresha dhe që i merr kundërshtarit të gjithë gurët. Në rastin e dytë vizatohet një katror dhe përshkohet nga katër vija(horizontal, vertikal, dhe dy diagonale). Lojtarët sipas radhës vendosin gurët herë njëri e herë tjetri duke synuar t’i rreshtojnë tre rresht. Fiton ai që i pari e formon treshin e tij. Dua të shtoj këtu se kjo lojë ka sjellë në gjuhën shqipe dy shprehje të përafërt për jetesën. Të tilla janë: “E ka ba jetën cicmic!” që do të thotë e ka organizuar mirë ekonominë. Shprehja tjetër është: “E ka ba jetën çel e mbyll” që do të thotë se ka siguruar jetesë të kënaqshme dhe bollek.

Rasavizë ishte një lojë që ndryshe në Zadrimë është quajtur edhe Kamkizë, pasi kur luhej kjo lojë duhej të hidheshe me njërën këmbë mbi fushën e lojës. Ishte lojë për vajza si zakonisht, por jo rrallë luanin edhe djemtë e vegjël(fëmijë të moshave deri në13-14 vjeçarë). Në një vend të rrafshtë vizatohej fusha e lojës. Ajo mund të luhej me katër dupa(kuadrate), ose me dhjetë dupa. Sigurisht, mënyra e të luajturit ishte e njëjtë, por pak e shumë ndryshonin në disa rregulla dhe rezultate. Quheshin edhe Rrasavizë edhe pse për ta luajtur përdorej një rrasukë e vogël guri që lojtarja(lojtari) e zgjidhte sipas dëshirës së saj(tij). Kur ishte loja me dhjetë dupa; pesë djathtas dhe pesë majtas, lojtarja duhej të hidhej nga njëri dup(kuadrat) tek tjetri me njërën këmbë dhe kishte të drejtë të pushonte në dupin e pestë dhe të gjashtë. Lojën e fillonin me short dhe duhej nisur duke e hedhur rrasukën nga jashtë brenda dupit të parë. Dupi kishte pak a shumë madhësinë 50cm me 50cm ose edhe më pak. Rrasuka nuk duhej të binte në vizat kufizuese të dupit dhe as jashtë tij, pasi atë kohë radha do t’i kalohej lojtarës tjetër. Kur rrasa binte korrekt, ashtu siç thamë lojtarja hidhej kamkizë nga njëri dup tek tjetri deri tek dupi pestë dhe aty pushonte, d.m.th. e ulte këmbën e ngritur dhe kalonte tek dupi i gjashtë. Pastaj që aty duhej të kalonte përsëri tek secili dup radhazi me një këmbë deri tek dupi i dhjetë e përsëri pa pushuar fare duhej të hidhej tek dupi i parë dhe të përpiqej ta nxirrte rrasukën jasht dupit në drejtimin e hedhjes së saj. Edhe rrasuka, por edhe lojtarja nuk duhej të pushonin apo i ndeshnin vizat kufizuese të ndonjë dupi. Në se e kalonte me sukses dupin e parë, vazhdonte lojën duke e hedhur rrasukën në dupin e dytë dhe përsëri i përshkon dupat me një këmbë. Kështu vazhdon loja deri tek dupi i pestë dhe përsëri rrasuka me ndihmen e këmbës me të cilën kërcehet duhej vozitur nga dupi i pestë tek i katërti, pastaj tek i treti, tek i dyti e pastaj tek i pari dhe në fund të nxirrej jashtë, por pa gabuar e me shkelë vizat, ose me e lënë rrasen të bie mbi vizë, apo gabimisht me e ul këmbën e ngritur në tokë. Kur kalohen pesë dupat e parë, rrasa hidhet në dupin e gjashtë dhe pastaj kalohet nga dupi i pestë e në të katërtin e kështu me radhë. Kështu ndodh edhe kur shkon në dupin e dhjetë që do të thotë se duhej kthyr përsëri në të kundërt. Kur mbyllej një cikël, lojtarja(lojtari) kishte të drejtë të mbyllte njërin prej dupave sipas dëshirës. Në dupin e mbyllur kishte të drejtë të pushonte, por jo ta hidhte rrasukën, as gabimisht ta kalonte aty, pasi automatikisht dupi hapej e nuk mund të ishte më i bllokuar. Lojtarja tjetër, kur kishte dupa të mbyllur nga lojtarja tjetër kundërshtare, nuk duhej të kalonte mbi atë dup dhe as ta hidhte rrasën aty, por ta kapërcente pa e ndeshur, ndryshe humbte radhën e lojës. Në se lojtarja e dytë arrinte ta kryente ciklin e plotë të lojës dhe kishte dupa të mbyllur i zhbllokonte ata dupa që dëshironte dhe vazhdonte lojën e në të kundërt, kur nuk kishte dupa të mbyllur, mbyllte dupat e lojës sipas dëshirës së saj duke ia lehtësuar mundësitë vetës dhe vështirësuar veprimet lojtarës kundërshtare. Loja përfundonte nga mungesa e kohës dhe mund të vazhdonte një herë tjetër, ose në se njëra prej lojtareve arrinte t’i mbyllte aq dupa që lojtarja tjetër të mos kishte mundësi ta kryente lojen. Fitonte ajo, ose ai që kishte bërë më shumë veprime apo kishte arritur të mbyllte dupa më shumë se tjetra(tjetri).
Loja me katër dupa organizohej disi më thjeshtë. Edhe këtu lojtarja duhet ta vozisë rrasukën nga njëri dup tek tjetri duke filluar në krahun e djathtë para dhe pastaj majtas pa gabuar. Këtu fitohet loja kush bën më shumë seanca. Ndryshon nga loja me dhjetë dupa se këtu nuk mbyllen dupat; nuk ecet nëpër dupa pa vozitur rrasukën; nuk pushohet në asnjërin prej dupave dhe vozitja e e rrasukës duhet të bëhet në krah të kundërt nga dupi i parë tek i katërt dhe jo e kundërta nga i katërti tek i treti, i dyti dhe i pari e për ta nxjerrë jashtë.

Guriç ishte lojë që luhej kryesisht nga vajzat duke xhongluar me guriçka të vogla që lojtarja i zgjidhte sipas dëshirës së vet. Zakonisht madhësia e guriçit ishte pak a shumë sa një kokërr ulliri ose pak më i madh. Zakonisht luhej me pesë guriç. Lojtarja i fuste ato në grusht dhe zgjidhe njërin prej tyre të cilin e mbante me dy gishtat e dorës ku kishte edhe katër guriçët e tjerë. Zakonisht e mbante me mollëzat e gishtit tregues dhe gishtet të madh e duhej ta hidhte në ajër, të hidhte në tokë guriçët e tjerë dhe pastaj ta priste përsëri pa rënë në tokë guriçin e hedhur lart. Në të kundërt loja i kalonte lojtarës tjetër. Pasi e kryente këtë veprim duhej ta hidhte përsëri guriçin lart dhe pastaj të merrte njërin nga guriçët e ta vendoste pranë një tjetri e kështu deri tek guriçi i fundit duke i bëtë të gjithë bashkë, pastaj duke e hedhur përsëri guriçin lart në ajër e pastaj duke i marrë të gjithë në grusht e duke pritur gjithashtu edhe guriçin e hedhur pa rënë në tokë. Në se binte në tokë digjej loja dhe i kalonte radha tjetrës. Por digjej loja edhe në se nuk arrihej të merreshin në grusht të gjithë guriçët. Gjithnjë loja bëhej veç me njërën dorë, d.m.th. me të njëjtën dorë hidhe guriçi e po me atë dorë mblidhen guriçët dhe po me atë pritet guriçi i hedhur lart. Pasi kryhet kjo seancë, fillon një seancë tjetër duke i marrë guriçët e hedhur nga një, pastaj nga dy, pastaj nga tre dhe pastaj të gjithë njëheri. Kur kryhet edhe kjo seancë përsëri lojtarja i hedh guriçët në tokë dhe pastaj me gishtin tregues të dorës tjetër hedhur mbi gishtin e mesit dhe gishtin e madh kaluar mbi dysheme duke formuar një urë. Pas kësaj lojtarja hedh guriçin e zgjedhur dhe me radhë mundohet të kalojë një nga një guriçët nën urën e krijuar prej dorës tjetër. Pasi i kalon me sukses, përsëri i hedh në shesh dhe pastaj duke e shtrirë dorën e lirë me gishta hapur dhe pastaj duhej ta hidhte përsëri guriçin e zgjedhur dhe me radhë të merrte një nga një guriçët e hedhur dhe t’i vendosë në shpinën e dorës tjetër rresht përballë secilit gisht. Këtu loja mbaron duke shënuar një lojë të fituar nga lojtarja dhe fillon lojën tjetër. Si zakonisht, në këto lloj lojërash kur përfundonte një lojë me fitorën e njërit apo njërës lojtar(e) dhe tjetri nuk arrinte të çonte deri në fund lojen e vet, lojtari që fitonte i thoshte: “Ta lashë një ngardhe”. Pra bënte një ngardhe për lojtarin tjetër, ashtu siç e kemi përmendur edhe tek loja “Shkop e cingël” ku quhej “një gomar” për kundërshtarin. Nganjëherë edhe këtu quhej ngardhe. Këtu dua të shtoj se kur njëra lojtare gabon dhe humb radhën e lojës, kur e rifiton përsëri radhën, e rifillon aty ku e kishte lënë më parë dhe jo nga fillimi.
Loja Guriç nganjëherë luhej edhe me dy, ose tre guriç. Nuk kishte një rregull të caktuar si me pesë guriç. Kjo lojë luhej duke i hedhur e pritur guriçët herë njërin dhe pa pritur të parin hedhej i dyti e pastaj të tretin. Pra ishte një lloj xhonglimi.

Hanësh ishte lojë që luhej me gurë të vegjël, me kokrra kumbullash të vogla, me kokrra thanash, me fasule a diçka tjetër. Sasia e këtyre objekteve që duhej të ishte një numër i caktuar prej njëzet a diçka më shumë, shpërndahej në disa grumbuj që quheshin hanë. Mënyra e shpërndarjes dhe e rishpërndarjes kishte ca rregulla të caktuara dhe sipas tyre diku mund të krijoheshin boshlleqe deri në përfundim të të gjithë lojës.

Penadhokë ishte lojë që luhej kryesisht nga djem. Secili prej tyre kishte nga njëzet gurë të vegjël dhe i kishte futur në xhepin e pantallonave (brekeshave kur nuk përdornin pantallona). Njëri prej tyre merrte një sasi të caktuar prej aty dhe i fshihte në grushtin e dorës. Lojtari tjetër duhej të gjente numrin e saktë të gurëve që kishte fshehur në grusht dhe duhej t’i gjente me herën e parë. Në rastin kur i gjente saktë sasinë e gurëve të fshehur, ia merrte ato dhe pastaj e fillonte ai lojën. Në rastin e kundërt duhej t’ia jepte atij aq gurë sa kishte pasur të fshehur në grusht shoku i tij. Në se lojtari që ka fshehur gurët në grusht i fiton edhe aq gurë nga shoku i tij, e vazhdon lojën duke fshehur sasi gurësh përsëri në grusht dhe loja përfundon kur njëri nga ata ia ka marrë të gjithë gurët shokut(kundërshtarit) të tij.

Kopsash(Komçash) luhej kryesisht nga djemtë dhe ishte e përhapur gjithandej, por me që ishte edhe kjo lojë pjesë e traditës, po e shpjegoj shkurt. Djemtë, dy ose më shumë prej tyre vinin një cak duke ngulur pingul në tokë një shkop të vogël dhe aty formonin një gropëz të vogël. Gjuanin me radhë secili me komçat e tyre në drejtim të cakut. Kush arrinte ta hidhte komçën në gropëz e kishte të fituar dhe kështu kishte radhën për t’i shtyrë komçat e të tjerëve drejt gropës me anën e gishtit tregues duke i hedhur nga pozicioni që ato ishin vendosur nga hedhja. Në se arrinte t’i hidhte në gropë e fitonte atë komçë. Në të kundërt kishte radhën për ta provuar lojtari tjetër që pas tij i ishte afruar më afër cakut. Rregulli ishte që kur fillonte t’i shtynte komçat drejt gropëzës duhej të niste nga komça më e largët dhe jo më e afërta. Shpeshherë në mungesën e komçave, në fëmijërinë time luanim edhe me copa filxhanash të thyer që i gjenim nëpër rrënojat e shtëpive të vjetra të fshatit. Por nganjëherë përdorshin edhe njëlekësha, megjithëse edhe ato na mungonin tmerrësisht shumë.
Këtu më sipër paraqita disa nga lojërat popullore që janë luajtur në zonën e Zadrimës dhe të Mirditës ashtu siç unë i kam ditur dhe kujtuar ato. Në një pjesë të madhe prej tyre unë kam marrë pjesë dhe kam luajtur edhe vetë. Ka edhe mjaft të tjera lojëra që unë nuk i kam paraqitur këtu, ose nuk më janë kujtuar, ose i kam kujtuar si tituj, por që nuk më kujtoheshin saktë rregullat. Të tillë janë lojërat: “Hu-hu picigu!”;  “Ku më vate?-Prite se e pate!”, “Shitja e kripës”, “Me ba gajtana”, “Fshehja e lekut”, “Me pre dërrasa”, etj. Gjithsesi mendoj se ia vlen një ekspoze sado e shkurtër të kësaj tradite, pasi ato mbushnin jetën shoqërore të zonave nga ato janë aplikuar dhe zhvilluar. Sigurisht, me kalimin e kohës ato e humbën vlerën e tyre dhe nuk u interesuan aq shumë për to njerëzit, pasi boshllëkun e kohës nuk kishin më nevojë ta mbushnin më pasi në vend të tyre u fut televizori, u futën lojërat të tjera të kohës siç ishte futbolli për djem, apo volejbolli e basketbolli si dhe loja luftash, po me top për të dyja gjinitë, djem e vajza.

Sapuni Zadrima

Si në çdo krahinë, si në çdo vend tjetër edhe në Zadrimë kohërat e ndryshme kanë ofruar mundësi dhe eksperienca të reja. Kështu edhe sot në kohën tonë, mu në qendër të Zadrimës, në Blinisht, krahas traditave të vjetra dhe të reja të aplikuara nga banorët e asaj zone, në kohët e fundit ka nisur dhe po merr jetë një traditë e re, ajo e prodhimit të sapunit me emrin Sapuni Zadrima. Dy gra të guximshme, Laureta dhe Arta, pa pasur kurrëfarë përvoje apo shembulli më parë në zonën e Zadrimës, madje as në zonat përreth saj, hapën një punishtë të vogël për prodhimin e sapunave të llojeve të ndryshme. Edhe këtu, ashtu si dhe në disa fusha të tjera, shtytja dhe nxitja kryesore vjen nga priftërinjtë katolikë të zonës dhe kryesisht të Don Antonio Sharrës. Nuk ishte kjo hera e parë që Don Antonio me nxitjen dhe përkrahjen e tij pa kushte inkurajonte ripërtritjen e traditave të hershme, siç ishte ajo e endjes së pëlhurërave dhe përgatitjen e veshjeve dhe takëmeve tradicionale zadrimore, por edhe krijimin e traditave të reja siç ishte edhe ajo e qeramikës të cilën e kemi shtjelluar edhe më sipër e që sot është bërë një shkollë e madhe përvoje dhe eksperience e këtij arti të veçantë, ngritja e shkollave profesionale e së fundmi edhe kjo degë e re e panjohur fare më parë në Zadrimë.

Me nismën e tij erdhën nga Italia një grup specialistesh të kësaj fushe dhe i trajnuan ato dy gra të guximshme dhe shumë shpejt ato iu përveshën kësaj pune, këtij zanati të ri dhe sot ato kanë çarë tregjet, jo vetëm brenda vendit, por edhe jashtë me markën e sapunit Zadrima. Edhe emrin e markës e kanë anglishtizuar duke i dhënë vlerë dhe kuptim “DREAM” që do të thotë ndryshe “Ëndërr”.

Pra, sot ëndrra e tyre ka marrë krahë dhe formë duke u kthyer në një shkollë të vërtetë vlerash të veçanta, jo vetëm nga ana e teknologjisë, por edhe e guximit dhe e përvojës. Këtu më poshtë po paraqes disa foto nga puna dhe prodhimtaria e këtij artikulli të shumëkërkuar nga tregjet brenda dhe jasht vendit.

Nga procesi i miksimit të komponentëve përbërës në përgatitjen e sapunit.

Disa pamje nga tipat e sapunëve si dhe forma ambalazhimesh.

Gjatë procesit të prerjes së kallëpëve të sapunit

Me që jemi në Blinisht të Zadrimës, e gjej me vend të shtoj këtu se aty traditat e reja dhe të hershme kanë gjetur, jo vetëm përkrahje, por edhe janë ruajtur apo ringjallur të vjetrat dhe gjithashtu janë krijuar të reja si kjo që sapo ju paraqita më sipër. Blinishti ka qenë një nga fshatrat më të përmendur të Zadrimës edhe në hershmëri, madje dëshiroja të theksoja se ka qenë një qendër e rëndësishme kulturore dhe administrative e hershme e Zadrimës. Mjafton të rikujtoj këtu se që në fillimet e shekullit XVII kishte një shkollë të veten në rangun e një gjimnazi, gjë të cilën e kam përmendur edhe në faqet para të këtij libri.

Por Blinishti i hershëm, jo gjithmonë ka pasur të njëjtin vendndodhje. Në hershmëri venddodhja e Blinishtit ka qenë Bregu i Drinit, ashtu siç sot është Gjadri, Zojzi, Gramshi e ndonjë fshat tjetër, por meqenëse aty kishte përmbytje të shpeshta, blinishtasit e hershëm iu drejtuan kodrave që u rrinin fushave të tyre si kurorë hijeshie dhe aty ndërtuan vendbanimet e reja.

Përmbytjet e shpeshta u krijonin blinishtasve mjaft probleme dhe andrralla që duheshin përballuar, dhe duheshin përballuar në komunitetin ku ishin, por edhe në mënyrë individuale. Shumica e blinishtasve deri shumë vonë kishin lundra personale dhe i përdornin për të shkuar nga njëri tek tjetri në rastet e përmbytjeve, por kishte edhe familje që nuk i kishin, ndaj kërkonin ndihmën e atyre që i kishin lundrat e tyre. Mirëpo, në rastet e përmbytjeve, ishte e pamundur komunikimi, sidomos me persona apo familje me largësi të konsiderueshme, ndaj ata kishin shpikur një mënyrë origjinale komunikimi mes tyre, komunikimin me fishkëllima. Kjo mënyrë komunikimi është unike për Zadrimën, pasi veç në Blinisht zotërohej me art të veçantë, madje do të thosha, është unike edhe në botë, pasi mendoj se jo shumëkush në botë mund ta ketë një mënyrë të tillë komunikimi.

Në hershmëri kjo traditë kishte vlerat e komunikimit që kanë telefonat, por në distanca të shkurtra, aq sa mund ta dëgjojë njeriu një fishkëllimë, të paktën deri në distancë prej 3-4km larg. Deri në këtë distancë, pra deri ku dëgjohej fishkëllima, ata i transmetonin njëri-tjetrit mesazhe me fjalët që dëshironin t’i thoshin njëri-tjetrit me anën e fishkëllimave dhe me saktësi të plotë. Madje për këtë traditë kanë qarkulluar mjaft anekdota dhe thënie të ndryshme për mënyra të ndryshme e kode komunikimi me fishkëllima. Shokë apo miq të veçantë, mes tyre edhe vendosnin kode komunikimi që të tjerët të mos i kuptonin kur komunikonin, por ata vetë ta merrnin vesh mesazhin saktësisht. Një ndër kodet ishte edhe deformimi i një fjale apo emri të caktuar dhe artikulimi ashtu nëpërmjet fishkëllimes.

Ishte një traditë që filloi të përhapej edhe në fshatrat përreth Blinishtit, por kurrë nuk u përvetësua dhe kurrë nuk arriti në nivelin e blinishtasve në këtë art komunikimi. Sigurisht, fishkëllimat në të gjithë Zadrimën ishin përdorur, por si mjet komunikimi me kafshët si zakonisht, por si mjet komunikimi ishte traditë e veçantë e blinishtasve që besoj se sot kur teknologjia na mundëson të komunikojmë nga njeri skaj i botës në tjetrin me ndihmën e telefonave e mjeteve të tjera, nuk besoj se është një traditë që ruhet apo aplikohet dendur si më parë. Pra këtë mund ta konsideroj ndër traditat e pakta që sot po shkojnë drejt zhdukjes dhe harresës.

Ja si shprehet një nga zërat më të bukur zadrimorë të poezisë në ditët e sotme, Gjyste Dajani, për këtë traditë të hershme blinishtase:

Kam shkruar nji poezi per fishkellimen, por sot po publikoj nje histori te shkurter per kete veprim qe e perdorim vetem Blinishti i Zadrimes!
Kjo histori eshte shkruar nga i ndjeri Daniel Gazulli me nji mjeshtri te rralle!
Falenderoj nga zemra mikun tim Xhenc Bezhi, nje poet dhe mik shume i afert dhe besnik i te ndjerit Daniel Gazulli!

.

FISHKËLLIMAT E BLINISHTASVE

Nuk di se ku kam lexue se si në Blinisht ka edhe një vend tjetër në Botë ku njerëzit merren vesht me fishkëllima, diku andej nga Azia Juglindore. Unë nuk e besoj. Blinishti duhet të jetë i vetmi në Botë që merren vesht me fishkëllima çka mos me u besue.

Më ka thanë një herë Hilë Zekë Zhuba i Blinishtit se kjo punë asht qysh se nuk mbahet mend. Po kjo „qysh se nuk mbahet në mend” duhet të jetë koha e Turkut, kur njerëzit, me njoftue njeni tjetrin se po vijnë zaptitë, përdornin fishkëllimat, që mund të ndjehen edhe dy a tri kilometra larg e ai tjetri nuk merr vesht asgja.

E mbaj mend vetë se si Blinishtasit njoftonin njeni tjetrin me fishkëllimë kur afroheshin të huej që mund t’i zinin me presh në dorë, do me thanë të ardhun prej Lezhe apo drejtues të Kooperativës Bujqësore.
E dinin me fishkëllye të gjithë, të rijë e të vjetër, djem e vajza.
Po ja që kah një herë kësaj pune i shihej edhe sherri.
Këta brigadierët ishin mësue keq, si me qenë në vathë të vet, me i zgjedhë ato ma të mirat e me i çue në vedi me punue, që mandej me shkue me u ba shoqni, shpesh herë të padëshirueme.
E kishte nda ky brigadieri një vajzë yll të bukur ne vedi e ajo nuk kishte çka me ba, s’kishte si me i thanë jo, se puna ishte ma e lehta. Po pse e kishte nda në vedi, vajza e kishte kuptue mirë, e ndej në beh.
Sa e pa brigadierin tue ardhë, lëshoi një fishkllimë e brigadieri i shkretë u kthye në rrugë, se ishte blinishtas edhe ai, dhe e kuptoi çka kishte ba me dijtë vajza.

Kështu një ditë e kështu dy, u mërzit e u zemrue me vajzë, prandaj e bashkoi prap me brigadë e në punë ma të vështirat.

Vajza, që kishte qëllue shejtane, gjente rast e shmangej sa largohej brigadieri, e një ditë, po me fishkëllimë, i bani me dijtë këtij se nuk e kishte të shoqen vetëm.

Dredhoi brigadieri fill e në shpi, kur çka me pa: prej aty po dilte sekretari i partisë.

E pra vajza, kur u muer vesht puna, bante be në Zotin se nuk kishte pa gja e nuk dinte gja, po ia kishte ba brigadierit atë rreng veç me luejtë me të. Po loja doli, si i thonë fjalës, me bisht mbrapa, jo që kësaj here me bisht para.

Në mbyllje

Duke naviguar nëpër labirintet e traditave dhe të kulturës së Zadrimës, jam përpjekur të shpalos sipas diapazonit të dritshikimit tim të gjithë ato karakteristika dhe tipare të shquara në këto fusha. Sigurisht që unë nuk pretendoj se e kam paraqitur në mënyrë shteruese dhe e di fare mirë se gjithnjë ka vend për t’iu rikthyer kësaj rruge që përshkova e të marr me vete ndonjë gjë që do të më kujtohet që nuk e kam trajtuar fare, apo jo edhe aq sa duhet duke e parë në dritën e fakteve të reja që mund të më paraqiten me kohë. Gjithashtu, theksoj edhe një herë tjetër se këtu nuk pata si qëllim imediat të paraqitja historinë e Zadrimës, por traditat dhe kulturën e saj, gjithnjë sipas diapazonit të atij dritëshikimi që truri im ka arritur të kapë dhe. padiskutim, dikush tjetër mund të ketë një diapazon tjetër me spektër të ndryshëm nga unë dhe askënd nuk mund ta paragjykoj se ka shkruar për këtë gjë dhe ka lënë këtë tjetrën.

Ky shkrim që po paraqes këtu, është si një testament i dashurisë, nderimit dhe krenarisë së pakufi që unë kam për vendlindjen time, ndaj si përfundim theksoj se: Ndjehem madhështisht krenar që linda, u rrita dhe u edukova me shpirtin kristal zadrimor dhe jam pafundësisht ëndërrimtar të jem përgjithmonë pjesë, deri në fund të botës, trup e shpirt i atij trualli të bekuar nga Zoti me begati e mirësi!